Kirish L. Bob. Turkiy tillar haqida umumiy tushuncha

Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi affikslari quyidagicha: -it] -nj, -it], -nui]/ -nihj; -tju. Bu shakllar bir affiksning turli fonetik ko'rinishlari bo'lib, bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affik- sni qabul qiluvchi so'zning fonetik tuzilishiga bog'liq.
Bundan tashqari, o'zbek tilida qaratqich kelishigi affiksining -im shakli ham mavjud bo'lib, uning qo'llanishi men, biz olmoshlari bilan chegaralangan: menim, bizim. Bu shakl hozirgi badiiy uslubda ham kuzatiladi: O'zbekiston - vatanim manim (A.Oripov)
Qaratqich kelishigi affiksining - щ/п],-щ/-щ shakllarii hozirgi ozarbayjon, turk, turkman, gagauz kabi o'g'uz guruhidagi turkiy tillarga xos, ya’ni bu tillarda undosh bilan tugagan so'zlarga qaratqich kelishigi affiksining shu shakllari qo'shiladi.Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko'p variantli bo'lib, ularning qo'Uanishi quyidagicha: 1) o'zb., uyg' -mrj //-nif] shakllari: atanuj, bizniy; 2) olt., boshq., tuv., xak.. shor. -nnj//- nirj // -nut] // -noij //- dhj/Z- durj//- dorj//-tir) //-tui] //-toi] shakllari: tommy, moldnj, suduj, bezzeij, talanirj; 3) qirg'. nm//-mm //- din//- dun//-tin //-tun shakllari: balanin, tonun, tondun, oqtun; 4) qar. -nm//-nin shakli: atanin, atnin, menin; 5) turkm. -ig /У-Ш] //—nig //-nug: agajiy, опщ\ 6) ozarb., gag., turk. -in//- un //-nun //-nun: arabamn, onlarin, benim, bizim; 7) q.-balq., qum. -ni //-nu: burnu, boynu; 8) chuv.-n //-an//-nan shakllari ishlatiladi: pullen “baliqning”, tiren ■'terming”, lajan “otning”, piren “bizning” .
Tushum kelishigi. Tushum kelishigining - m / -ni, -in-// in, - i, -i, - nu; -u, -ig, -m /- ni, -n shakllari ishlatiladi. Bular bir affiksning turli ко"rinishlari bo‘lib, qo'llanishi jihatdan bir-biridan farqlanadi: -m / -ni shakli turkiy tillarda tushum kelishigining asosiy ko'rsat- kichlaridan biri sifatida qadimdan qo'llanib keladi. Bu affiks tushum kelishigida qoilanuvchi har qanday so‘zga qo'shila oladi. Tushum kelishigining -n shakli hozirgi turkiy tillarda badiiy uslubda ishlatiladi. Bu affiks, asosan, III shaxs egalik shaklidagi so'zlar bilan birikadi: yolin “yo'lini”, basin "boshini”, kisisin "kishisini”. O'rxun-enasov va boshqa qadimgi turkiy til yodgorliklarida I va II shaxs shaklidagi so'zlarga ham qo'shilgan. Ushbu affiks XIII-XIV asrlar eski turkiy tildagi nafaqat she'riy asarlar, shuningdek, nasriy asarlar tiliga ham xos bo'lgan: Vazir tomn ciqardi (Tafsir)
Hozirgi turkiy tillarda tushum kelishigining qo'Uanishi quyidagicha: 1) o‘g‘uz guruhidan boshqa turkiy tillarda -m//-ni//-nu//-no//-ne//-di//- du//-do//-tu//-ti//-to: olt. qapti “qopni”. uguni “ukkini”, qardi “qorni”; tuv. teveni “tuyani”, maldi “molni”; 2) qar., qum., q.-balq. -ni//-ni//-nu//-no//-di//-du//-ti//-tu: yuldi “yo‘lni”, kosto “kuchni”, tasti "toshni”; 3) o'zbek tili lahjalari, bir qator turkiy tillarda -ni //—nu//-du//-ti//-mi//- zi//-si//-si//-xi//-ci: qapti, qardi, uydi, uyyi,otti, soxxi, socci; 4) ozarb., turkm., yoq.-w //-nu//-(y)i//-(y)u: apam, adami, bugduyu, квгроущ 5) gagauz, turk tillarida -i//-u//-yi//-yu: burnu, biyeyi ‘"yilqini”; 6) oltoy, xakas, shor tillarida: -n,-bw, -gin: aim, atibnj, atigm.