Kirish mavzuning asoslanishi va dolzarbligi

«Quyosh» va «oy» kosmonimlari semantikasiga kiritilgan belgilar
Bu ishda «quyosh» va «oy» kosmonimlarini oʻrganish Lomonosov nomidagi MDU filologiya fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasida ishlab chiqilganiga muvofiq amalga oshirildi. M.V. Lomonosov lingvokulturologik tahlil usuli boʻyicha maʼlum bir leksik birlik bilan ifodalangan maʼlum bir tushunchani tanlash, ushbu birlikni leksikografik jihatdan koʻrib chiqish – sinonimlar, dubletlar, hosilalar, moslik va hokazolar, tanlangan soʻzni koʻrib chiqish. undagi tushunchaning nuqtai nazari (shu maqsadda turli xil tushuntirish va etimologik lug‘atlardan foydalanish) va nihoyat, ushbu tushunchaga tegishli tasvirlar va belgilarni koʻrib chiqish. Bizning holatimizda tanlangan leksik birliklar tabiat fanlari tomonidan faol oʻrganilayotgan noyob tabiat obyektlarini bildiruvchi nomlar boʻlganligi sababli, bu leksik birikmalarni ham atama sifatida koʻrib chiqishga majbur boʻldik. Natijada, ishlab chiqilgan terminologik tizimda keng qamrovli tabiatshunoslik bilimlari turkumlangan boʻlib, “quyosh”/”oy” leksik birliklariga berilgan tushunchalar doirasini kengaytiradi, degan xulosaga keldik. Tabiatshunoslik bilimlari ona tilida soʻzlashuvchilar ongida muayyan fanning terminologik tizimining elementlari boʻlgan lingvistik birliklar orqali tasniflanadi. Ayrim atamalarning yaratilishi J.Lakoff nazariyasiga muvofiq bilishning metaforik modeliga asoslanadi. ishlab chiqilgan terminologik tizimda keng qamrovli tabiatshunoslik bilimlari turkumlanganligi, bu “quyosh”/”oy” leksik birliklariga berilgan tushunchalar doirasini kengaytirganligi. Shunday qilib, tabiatshunoslik va filologik bilimlar oʻrtasida lingvistik turkumlash orqali namoyon boʻladigan bog‘liqlik mavjudligini koʻrsatdik.

3.2. Oʻzbek lingvomadaniyatida kosmonimlar

Markaziy Osiyo fan taraqqiyotida falakiyot ilmi rivojlanishi Xoja Ahmad Yassaviy, Ulug‘bek, Alisher Navoiy meroslari tahlili misolida kuzatish ishlari olib borilgan. IX asrdan boshlab Oʻrta Osiyo va Xurosonda somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar va temuriylar hukmronligi davrida ilm-fan, jumladan, falakiyot ilmi rivojlana boshladi. Bu davrda falakiyot ilmi astronomik jihozlar yasash va ularni takomillashtirish, ilmiy markazlarning vujudga kelishi va ularda astronomiya rivoji, rasadxonalarning bunyod etilishi va falakiyot ilmining turli nazariy hamda eksperimental muammolari boʻyicha ishlar olib borilgan va koʻzlangan natijalarga erishilgan.
XVII asrga kelib fanlar boʻlinishi asnosida ikkita – tabiiy va ijtimoiy fanlar yoʻnalishlari yuzaga keldi. Bu fanlar boʻlinib ketganiga qaramay, ijtimoiy adabiyotlarda tabiiy fanlar yutuqlari oʻsib bordi va unda oʻsha davrlardagi kosmik dunyoqarashlar muhim oʻrin tutdi. Bizga ma’lumki, Xoja Ahmad Yassaviy falakiyot ilmi va uning tarixidan oʻz davri taraqqiyoti darajasida xabardor boʻlgan va bu haqida oʻzining “Devoni hikmat” asarida nazmiy satrlarda ta’kidlab oʻtgan.
Ulug‘bek ilmiy maktabi, ya’ni, Samarqand va Hirot astronomik muhiti Alisher Navoiyning kosmik dunyoqarashi shakllanishida muhim ahamiyat kasb etib, bu uning ijodida oʻz aksini topdi. Ulug‘bek davrida aniq fanlar jadal taraqqiy etdi va bu, oʻz oʻrnida, astronomik atamalarning gumanitar manbalarda ham ifoda etilishiga olib keldi. Buni Alisher Navoiy asarlari misolida ham koʻrish mumkin.
Ularda astronomik jihozlardan usturlob, armillyar sfera, osmon globusi va qoʻshyoyli devoriy kvadrant kabi jihozlar tavsifi bor. Shoir usturlob tasnifida boʻlg‘usi teleskop kashfiyotini bashorat qilgan, amalda falakiyotshunoslargina foydalanadigan ma’lum darajada murakkab armillyar sfera jihozini nazmiy satrlarida badiiy mahorat bilan bayon etgan. Oʻrta asrlarda falakshunoslarning asosiy jihozi boʻlgan osmon globusi uning e’tiboridai chetda qolmagan va nihoyat, bu davrda musulmon sharqi falakiyot ilmida kashf etilgan, qora xona (kamera-obskura) tamoyilida ishlaydigan, yoyli qurilmaga ega jihoz-bino ham nazmiy satrlarda qayd etilgan. Alisher Navoiy usturlobning yangi turlaridan birini kashf etmagan, balki usuturlob nomi bilan oʻzga bir yangi kuzatuv vositasi tamoyilini bayon etgan va u keyinchalik kashf etilgan teleskop tamoyili bilan aynan bir xil boʻlgan. Ya’ni Alisher Navoiy bayon etgan suturlob tamoyili boʻlg‘usi teleskopning bashorati edi.Usturlob-Astrolyabiya yunoncha soʻz boʻlib, «yulduz tutuvchi» degan ma’noni anglatadi (aster – yulduz, laben – tutmoq). Astronomik jihoz – astrolyabiya mil. avv. IV asrdan to milodiy XIX asrgacha amaliyotda qoʻllanilgan. Hozirgi astrolyabiya shtativga gorizontal holatda mahkamlangan, gardishi graduslar bilan belgilangan va gardish markaziga, ikki uchida dioptr joylashtirilgan chizg‘ich oʻrnatilgan burchak oʻlchagich asbobdan iborat. Bunday gorizontal astrolyabiyada ufq yoʻnalishidagi burchaklar oʻlchanadi.