Kirish mavzuning asoslanishi va dolzarbligi

3.3. Ingliz lingvomadaniyatida kosmonimlar

Ingliz lingvomadaniyatida ham kosmonimlar bir qator olimlar Ingliz olimi G.Rey, Mualliflar Guy Consalmagno va Dan.M.Devis va boshqalar tomonidan oʻrganilgan.

Ingliz olimi Rey G.ning “Yulduzlar. Qadimgi yulduz turkumlarining yangi konturlari”¹¹¹ asarida yulduz turkumlari yangicha uslubda, asosliroq va esda qolarliroq yoritib berilgan. Shuningdek, yulduzli osmonni kuzatish boʻyicha tavsiyalar berilgan. Tosh davrimi yoki koinot davrimi, qaysi davr boʻlishidan qat’iy nazar ajdodlarimizni: “Bu qanday yulduz?” degan savol doimo qiziqtirib kelgan.
Bu kitob asosiy yulduz turkumlarini oʻrganmoqchi boʻlganlar uchun va shunchaki zavqlanish uchun tavsiya etiladi. Albatta, yulduzlar nima deb atalishini bilmasdan ularga nazar solishingiz mumkin. Va shunga qaramay, yulduzli osmonni bilish yoqimli va foydalidir, koʻpchilik odamlar ularni yaxshiroq bilishni xohlaydi. Yulduzlar har tiniq kechada samoda koʻrinadi. Ular oʻrganish har birimiz bir ikkita yulduzlarni bilishimiz mumkin, ammo, oʻnlab yuzlab yulduz turkumlarini topa olmaymiz. G. Reyning bu kitobi esa yulduzlar turkumlari bilan tanishishga kata yordam beradi. Bu kitob shunchaki yulduzlar haqida boʻlib koʻrinadi, ammo bu kitobning xususiyati shundaki: uni oʻqib chiqqandan soʻng, siz yulduzlarni chuqurroq oʻrganishni xohlashingiz tabiiy holdir.
Ushbu ajoyib kitob bilan minglab odamlar hech qanday mubolag‘asiz astronomiyaga boʻlgan ishtiyoqini boshladilar. Yengil, jonli uslub, yulduz turkumlarining oʻziga xos konturlari (muallif tomonidan ixtiro qilingan va klassik konturlardan farqli oʻlaroq, osmonda mukammal yotgan) - oʻqiganingizdan soʻng osmonda nima va qayerda joylashganligini tezda eslab qolishga imkon beradi. Bu asardan quyidagi parchani keltirib oʻtamiz:
Paintings in the sky
Get to know the constellations
Starry sky all year round
Different «why» and «why» ¹¹²
Tarjimasi:
Osmonda rasmlar
Burjlar bilan tanishing
Yil davomida yulduzli osmon
Turli xil «nimaga» va «nima uchun»
Mualliflar Guy Consalmagno va Dan.M.Devisning “The turn left at Orion Web Pages”(“Orion Orion veb-sahifalarida chapga burilish”)¹¹³ asarida sayyoralar, oʻzgaruvchan yulduzlar va baʼzi qoʻshaloq yulduzlar tashqari, Oriondagi chapga burilishdagi obyektlarning aksariyati kechadan kechaga va yildan-yilga bir xil boʻlib qoladi deb ta’kidlab oʻtilgan. Birinchi nashridan buyon 100 000 dan ortiq nusxada sotilgan bu kitob barcha davrlarning eng mashhur astronomiya kitoblaridan biridir. Bu tungi osmon boʻyicha noyob qoʻllanma boʻlib, unda koʻplab samoviy jismlarni kuzatish uchun zarur boʻlgan barcha ma’lumotlar mavjud. Yangi spiral bilan bog‘langan ushbu nashrni teleskopda ochiq havoda ishlatish yanada qulay va yangi oʻrganuvchilar uchun ideal kitob hisoblanadi. Har bir tarqalish uchun bitta obyekt formatini saqlab qolgan holda, ushbu nashr Dobson teleskoplari, shuningdek, kichikroq reflektorlar va refraktorlar uchun moʻljallangan va janubiy yarim shar obyektlarini batafsilroq qamrab oladi. Yonma-yon joylashgan katta formatli okulyar koʻrinishlar obyektlarni xuddi teleskop orqali koʻrilganidek qilib koʻrsatadi va yaxshilangan yoʻnalishlar, astronomik ma’lumotlarning yangilangan jadvallari va kengaytirilgan kecha-kunduz, Oy boʻlimini kuzatish, tungi osmonni mustaqil ravishda kashf qilish hech qachon oson boʻlmagan.
Sayyoralar uchun veb-resurslar havaskorlar teleskoplarida koʻrish mumkin boʻlgan quyosh tizimi obyektlarining turli sinflariga qarab tashkil etilgan. Har yili bir necha oy davomida osonlikcha kuzatilishi mumkin boʻlgan oylari va sirt xususiyatlariga ega boʻlgan ikkita yorqin sayyoralar bor boʻlib ular Yupiter va Saturndir. Ingliz tilida bu sayyoralar Jupiter va Saturn deb ataladi.
Ikki sayyora faqat quyosh botganidan keyin g‘arbda va quyosh chiqishidan oldin sharqda paydo boʻladi: yorqin Venera va sirli Merkuriy boʻlib, ingliz tilida Venus va Mercury deyiladi. Bir sayyora borki, u Mars(mars) boʻlib, odatda koʻrinmas yoki e'tiborga olinmaydigan, lekin ba'zan bizning tungi osmonimizga yorqin, ammo yomon ta’sir qiladigan qizil yorug‘lik sochadigan sayyoradir.
Ingliz tilida Uranus va Neptune deb nomlangan Uran va Neptun deb nomlangan ikkita sayyoralarni kichkina teleskop yoki hatto binokul yordamida kuzatish juda oson. Darhaqiqat, Uranni koʻz bilan chindan ham qorong‘i sharoitlarda koʻrish imkoniyati ortib bormoqda. Ularning har biri kichik, ammo aniq rangli diskni koʻrsatadi.
Quyosh tizimida boshqa jismlar ham bor. Umuman olganda, bir nechta davriy kometalardan tashqari, ularning barchasi kutilmagan holatda paydo boʻladi. Pluton( ingliz tilida Pluto) kabi boshqa sayyoralar esa kattaroq teleskopga ehtiyoj bor. Ba'zi asteroidlar kichkina teleskop yoki kinoklopplar yordamida va (maxsus vaziyatlarda) hatto oddiy koʻz bilan ham kuzatilishi mumkinligi Guy Consalmagno and Dan.M.Davis “The turn left at Orion Web Pages”(Orion veb-sahifalarida chapga burilish)¹¹⁴ kitobida koʻrsatib oʻtilgan.
Kosmik obyektlarning nomlari nom jihatdan juda murakkab xolatni yuzaga keltiradi. Ba'zi bir nomlar aynan bir millatga tegishli boʻlgan va aynan ulargagina tushunarli boʻlgan soʻz boʻlishi mumkin, misol uchun, yulduzlar turkumidagi burjlarining nomlari: Lion, Lev, Arslon; The Balans, Весы, Tarozu; Twins, Близнецы, Egizaklar; lekin ba’zilari umuman tushunarli boʻlmasligi mumkin, chunki ular arab, yunon, lotin tillaridan tarjimasiz olingan, misol uchun, Deneb - “Quyruq”(arab.), Mira – “Ajoyib” (lotin.) kabi yulduzlarning nomlari¹¹⁵. Ba’zi yulduzlarda esa yunoncha (Arcturus, Antares, Sirius) va lotin nomlari bor (Polaris, Chapel, Regulus), ammo bu nomlarning aksariyati arab tilidan kelib chiqqan - Dubhe, Aldebaran, Denebola, Akrab, Alkaid, Metzar. Buning sababi, Oʻrta asrlarda ilg‘or fan va ilm tili arab tili boʻlgan va ilm-fan markazi Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlari boʻlgan. Asosiy arab tilidagi nomlar Aleksandriya astronomi Klavdiy Ptolemey (II asr) «Almagest» asaridan olingan. Tahlillardan shuni aniqladikki, yulduzlar nomining asosiy qismi yulduzlar turkumidan kelib chiqadi, misol uchun, Katta Ayiq turkumidagi eng yorqin yulduz arabchada Dubge – the Bear, Медведь, Ayiq; Qarg‘a yulduz turkumidagi Algorab (arab.) – the Raven, Ворон, Qarg‘a. Ba’zi yulduzlar nomlari ularning joylashgan oʻrnilariga emas, balki koinotdagi atrof muhitdan kelib chiqib nomlangan, misol uchun, Gidra yulduz turkumidagi Alphard yulduzi – the Solitary one, Одинокая, Yolg‘iz deb nomlanadi, chunki samoning oʻsha qismida boshqa yorqin yulduzlar yoʻq. Samodagi joylashgan joyiga koʻra eng mashhur yulduzi bu Polaris - the Polar Star, Полярная звезда, Qutb yulduzi¹¹⁶. Ushbu yulduzning ilmiy nomi uning Qutbda harakatsiz turishidan dalolat beradi. Ingliz va oʻzbek tillaridagi yulduzlarning asosiy qismining nomlari arab, yunon va lotin tillaridan toʻg‘ridan-toʻg‘ri (tarjimasiz) kirib kelgan. Qiyosiy tahlil natijalari shuni koʻrsatadiki, ba’zi xollarda bunday nomlashlar soʻzlar oʻrtasida tafovutni yuzaga keltiradi, ammo bu yoʻsindagi yulduz nomlarining talqini oz boʻlsada uchraydi, misol uchun, rus tilidagi (Andromeda yulduz turkumidagi) Almak yulduzining rus tilidagi ekvivalenti “Сандалия” boʻlib (Ptolomeyning “Almagest” asarida bu yulduzni “chap tovondagi yulduz” deb nomlagan), bu nom uning yulduzlar turkumidagi joylashgan joyiga nisbatan qoʻyilgan, ammo Almak soʻzi arab tilida sut emizuvchilar turkumining susarsimonlar oilasiga mansub xayvon nomi bilan bog‘liq , ayni paytda ingliz tilida yulduzlarni nomini silovsin hayvoni bilan bog‘lash odat tusiga kirgan (the Desert Lynx) va bu holat zamonaviy yondashuv hisoblanadi¹¹⁷. “Теория и методика ономастических исследований” jamoaviy monografiyasi mualliflarining fikrlashlaricha, samoviy jism va obyektlarga nom berishda ularning yuzasini inobatga olgan holda amalga oshirish juda ham koʻp tarqalgan va ommalashgan holat hisoblanib, ming yillar davomida inson zoti samoga oʻz bilgan va anglagan barcha bilimlarini oʻrgangandi¹¹⁸.
Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, ingliz lingvomadaniyatida ham kosmonimlar asarlarda, she’rlarda, ertaklarda keng miqyosda foydalanilgan.