Kirish mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi

II bob bo’yicha xulosa

Tarjimashunoslikda diskurs va kontekst eng asosiy tushunchalar hisoblanadi. Ilmiy-texnik matnlar tarjimasi tarjimashunoslikning alohida sohasi hisoblanib, unda diskurs va kontekst asosiy o’rin egallaydi. Kontekstda texnik terminni ifodalagan tushunchalarning semantik ma’nosi butunlay boshqa ma’no bo’lishi mumkin. Ularni farqlay olish uchun tarjimondan nafaqat lingvistik bilim, balki ilmiy-texnik soha mutaxassisi bo’lish talab etiladi. Ilmiy-texnik matnlarning o’ziga xos xususiyatlari shaxssizlik, majhul nisbatdan foydalanish, aniqlik, umumiylik va boshqalar bo’lib, bunday jihatlar ilmiy-texnik sohani boshqa matnlardan ajratib turadi. Tarjima matnida adekvatlikka erishishda ekvivalent terminlar va ma’lumotlarni topish muhim masala hisoblanadi. Ilmiy-texnik matnlar tarjimasida tarjimaning turli metodlaridan foydalaniladi. Transformatsiyalar, modulyatsiya, qo’shimchalar kiritish, moslashish, konkretizatsiya, tushirib qoldirish kabi metodlar tarjimaning yanada adekvat bo’lishida muhim rol o’ynaydi.

Qiyosiy tаdqiqot usulining аhаmiyаti tarjima qilingan mаtnlаrni kuzаtish vа tаhlil qilish uchun mаvjud bo'lgаn obyektiv fаktlаr bilаn bog'liq. Tаrjimа jаrаyonidа turli tillаrdаgi ikkitа mаtn (аsl mаtn vа tаrjimа mаtni) o'rtаsidа mа'lum munosаbаtlаr o'rnаtilаdi. Tаqqoslаsh usuli, ungа hаmroh bo'lgаn introspektiv tаhlil bilаn bir qаtordа, tаrjimаning ichki mexаnizmini ochib berishgа vа tаrjimа jаrаyonining kognitiv аsoslаrini аniqlаshgа imkon berаdi.
Ilmiy-texnik sohada terminlarning asosiy qismi neologizmlar sifatida fanga kirib keladi. Texnika va texnologiya rivojlanishi tillarni yangi terminologiyalar bilan boyishiga sabab bo’ladi.

III BOB. ILMIY-TEXNIK MATNLAR TARJIMASINING LINGVISTIK VA PRAGMATIK XUSUSIYATLARI
3.1. Ilmiy-texnik tilning аsosiy leksik vа grаmmаtik xususiyаtlаri
Ilmiy-texnik tаrjimаning o’zigа xosligi ilmiy-texnikа tilining o’zigа xos xususiyаtlаridаn kelib chiqаdi. Аsl nusxаning mа’lum bir funksionаl uslubgа tegishliligi tаrjimon tomonidаn tаrjimаning mаxsus texnikаsi vа usullаridаn foydаlаnishni, shuningdek, manba matnidаgi funksionаl uslubni tаvsiflovchi bundаy lingvistik vositаlаrni tаnlаshni oldindаn belgilаb berаdi. Tаrjimon uchun dolzаrb bo'lgаn ilmiy-texnikаviy mаtnlаrning аsosiy leksik vа grаmmаtik xususiyаtlаrini ko'rib chiqаylik.
Leksik nuqtаi nаzаrdаn, ilmiy vа texnik mаtnlаr terminologik boyligi bilаn аjrаlib turаdi. Ilmiy hujjatlarni texnik tarjima qilishning o'ziga xos xususiyati – bu ixtisoslashtirilgan atamalar, kirish so'zlarining haddan tashqari ko'pligi, qisqartmalar, leksik neologizmlar va realialardan tez-tez foydalanish hisoblanadi. Ilmiy va texnik ishlarda jumlalarning alohida elementlari o'rtasida mantiqiy aloqalarni yaratadigan predloglar va murakkab bog'lovchilar muhim rol o'ynaydi (masalan, in order that, provided that, as though, va hokazo.). Ilmiy va texnik ishlarda realialardan foydalanish deganda biz brendlar, uskunalar va materiallar nomlari, logotiplarini tushunamiz. Mashhur CocaCola brendi, Colgate, Pepsi, Samsung, Sony, LG, Artel brendlari, teleskop, mikroskop kabi uskunalar nomlari transliteratsiya yoki asl holicha tarjima qilinadi.
Maxsus atamalar maxsus lug'atlar yordamida tarjima qilinishi kerak. Realialar qoida asosida tarjima qilinmaydi, balki transliteratsiya qilinadi yoki matnda asl holicha beriladi (masalan, GOST, Act, sputnik va boshqalar.). Frazeologiya uchun maqbul tarjima yechimi tarjima tilda bir xil frazeologik ekvivalentlarni qidirishdir. Geografik nomlar va taniqli nomlar tarjimada transkripsiya orqali berilgan. Tarjima jarayoni har doim qat'iy ravishda mantiqiy fikrlash doirasida amalga oshiriladi, ya'ni mantiqiy fikrlashga qodir bo'lganlar to'g'ri tarjima qilishlari mumkin. Mantiq bo'yicha mutaxassislarning ta'kidlashicha, notanish atamani tushunish uchun biz kontekstni tahlil qilishimiz kerak.Biz tahlil qilish jarayonida atama va so’zlarning semantik(ma’noviy) ma’nosini va ularning aloqalarini tahlil qilib o’rgandik. Bunday holatlar chet tilidan ona tiliga tarjimada juda keng tarqalgan. Ilmiy va texnik ishlarni tarjima qilishning uslubiy xususiyatlari tilning ravshanligi, ekspressiv, hissiy va emotsional birliklarning yetishmasligi orqali ifodalanadi. Texnik qo'llanmalar va spesifikatsiyalar matnlarida ko'pincha predikatsiz yoki predmetsiz jumlalar mavjudligi ko’zga tashlanadi. Ilmiy-texnik tarjimaning aniqligi tarjimonning manba tilini va muhokama mavzusini qanchalik yaxshi tushunishi bilan belgilanadi. Matnning ravshanligini uning semantik aniqligi sifatida aniqlash mumkin. D.L. Matukhin, E.N. Gorkalsevalar matnning o'ziga xosligini inkor etuvchi stilistik nuqsonlarning uchta asosiy toifasini aniqladilar: jumla amorfligi; jumladagi mantiqiy stress o’zgarishi; so'zlar orasidagi "parazitar" munosabatlar. Mualliflar matnning semantik noaniqligiga egalik kelishigidan ortiqcha foydalanish, jumlada bir xil o’zakli so'zlardan ko’p foydalanish, uzun so'zlarni aglomeratsiya qilish, psevdo-ilmiy iboralar, byurokratik uslub va boshqalar kabi uslub nuqsonlarini bartaraf etish orqali erishish mumkinligini ta'kidlaydilar. Har doim asl ma'noning buzilishiga yoki o’zbek tili qoidalarining buzilishiga olib keladigan so'zma-so'z tarjimadan qochish kerak. To'g'ridan-to'g'ri tarjima inglizcha so'zning o’zbek tilidagi so’z bilan o'xshashligiga yoki kontekstni umuman hisobga olmagan holda inglizcha so'zning asosiy yoki eng keng tarqalgan ma'nosidan foydalanishga asoslangan, masalan, plant - o'simlik, stansiya emas, machinist-dvigatel haydovchisi, operator emas, package - o'rash, dasturiy ta'minot emas va hokazo. Odatda tarjima xatolari va ularning sabablarini bilish ularning oldini olishga yordam beradi. Tarjima xatolari ikkita asosiy turga bo'linadi: nutq va funksional va informatsion. Nutq xatolari, o'z navbatida, tizim-nutq va me'yoriy nutq xatolariga bo'linadi. Ularda til va nutq standartlari (foydalanish) normalarining buzilishi mavjud. Funksional va informatsion xatolar asl matndan funksional jihatdan uzoqlashib, uning ma'nosini tushuntirishga salbiy ta'sir qiladi. Tarjima asl manba matni sifatiga salbiy ta'siri jihatidan, ular "buzilishlar" va "noaniqliklar"ga bo'linadi. 'Bu buzilishlar tarjimadagi xatoliklar hisoblanib, manba matn mazmunini tinglovchiga noma’lum ma’lumot yetkazishga olib keladi. Noaniqlik ekvivalentlik qoidalari buzilishi orqali yuzaga keladi, masalan, provide a means – ta’minlash ma’nosida emas, balki bir imkoniyat berish, process - ishlab chiqarish ma’nosida emas, balki jarayon ma’nosida, silicon - grafit ma’nosida emas balki karboniy ma’nosida ishlatilishi mumkin va hokazo. Ilmiy va texnik ishlarni tarjima qilishning grammatik xususiyatlari sifatida quyidagilarni o’rganib chiqdik : 1. predikat va ravishdosh qo'shimchali iboralar ; 2. sodda, qo’shma va murakkab jumlalar ; 3. majhul nisbat ; 4. harakat nomi (infinitiv), gerundiyli iboralarini tez-tez ishlatish bilan tavsiflanadi.
Inglizcha infinitiv va kesimlik shakllari funksional va mazmunan mos keladigan o’zbek shakllardan farq qiladi. Tarjima jarayonida grammatik o'zgarishlardan foydalanish talab etiladi. Funksional aloqadagi birliklarni, so'z tartibini to'liq o'zgartirish, nutq va jumla qismlarini almashtirish, so'zlarni qo'shish va qoldirish orqali erishiladi.
Yuqori malakali tarjimonni tayyorlashga qaratilgan bo'lmasa ham, chet el matnini adekvat tarjima qilish qobiliyatini o'rganish asosiy maqsad hisoblanadi. Adekvat tarjimaning mohiyati so’zma-so’z tarjima qilish va o’zgartirish emas, balki matnning maqsadini yetkazishdir. Har bir tilda o’ziga xos atamalar, tasvir vositalari mavjud bo’lib, tarjimon uni tarjima qilishda ehtiyotkorlik bilan ekvivalent tanlashi lozim bo’ ladi.
Tarjima jarayonida adekvat tarjimani yaratishga qaratilgan bir qator maxsus usullar mavjud. Mutaxassislar ikkita tarjima usulini ajratib ko'rsatishadi: to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita tarjima. Tarjima jarayonida o’zaro parallel tushunchalalrdan foydalanib adekvat tarjimaga erishish mumkin. Lekin ba’zan stilistik, lingvistik jihatdan o’zgartirilmagan holda tarjima qilingan matnlar xatolikka uchrab turadi. Ko'rinib turibdiki, ikkinchi holda, yanada murakkab usullarga – bilvosita tarjima usullariga murojaat qilish kerak. O’zlashtirma so’zlar, kalklar va so'zma-so'z tarjima to'g'ridan-to'g'ri tarjima usullari. Transpozitsiya, modulyatsiya, ekvivalentlik va moslashuv – bilvosita tarjima. To'g'ridan-to'g'ri va o’zlashtirma so’zlar bilan tarjima usullari tarjimaning eng oddiy usuli hisoblanadi. Taxminan 50 tildan kirib kelgan leksik elementlar ingliz tili lug'atining deyarli 75% ni tashkil qiladi va turli xil tarixiy davrlardan va turli xil mavjudlik va rivojlanish sharoitlari ta'sirida olingan lug'at qatlamlarini o'z ichiga oladi. Ular kirgan tizim ta'siri ostida ko'plab o’zlashma so’zlar tizimning fonetik, grammatik va semantik qonunlariga moslashib, sezilarli fonetik, grammatik va hatto semantik o'zgarishlarga uchraydi. Assimilyatsiya jarayoni shunchalik chuqur bo'lishi mumkinki, bunday so'zlarning xorijiy kelib chiqishi ingliz tilida so'zlashuvchilar uchun aniq emas va faqat etimologik tahlil yordamida fosh etiladi. Bu Skandinaviya va lotin o’zlashma so’zlari uchun to'g'ri keladi, masalan, engineer, figure, get, skill va boshqalar. Shuni ta'kidlash kerakki, o’zlashma so’zlar ko'pincha tarjima orqali tilga kiritiladi, ular orasida semantik o’zlashma so’zlar yoki "soxta do'stlar" mavjud bo'lib, ulardan qochishga to’g’ri keladi. Misol uchun: fixed – ta’mirlangan, to’plangan emas, current – elektr toki, ayni vaqtdagi/mavjud emas, realize – amalga oshirmoq,(sotmoq), tushunmoq emas, accurate – toza, aniq emas, conductor – o’tkazgich, chipta sotuvchi emas , mark –marka belgi emas, va boshqalar. Kalklar-bu o’zlashma so’z tarjima qilishning alohida turi: biz chet tilidan sintagmani olamiz va uni tashkil etuvchi elementlarni so'zma-so'z tarjima qilamiz. Masalan: 'superpower' so'zi 'power house' deb hisoblash usulidan foydalangan holda tarjima qilingan, boshqa misollar quyidagicha point of view, high voltage, air conditioned va boshqalar. So'zma-so'z tarjima-bu jumla tuzilishini qurilishni o'zgartirmasdan va so'z tartibini sezilarli darajada o'zgartirmasdan o'tkazish. Agar o’zbekcha jumla ingliz tiliga o'xshash tuzilishga ega bo'lsa va uni grammatik qoidalar va mulohazalarni buzmasdan ishlatish mumkin bo'lsa, so'zma-so'z tarjima qabul qilinadi. Masalan: bolt of lightning -chaqmoq chizig’i, chaqishi emas; main –birlamchi, quvur emas; line –ip (arqon), quvur emas va hokazo. Bilvosita tarjima usullaridan transpozitsiya –bir tildan ikkinchi tilda jumlaning ma'nosini o'zgartirmasdan, so'zlarning joylashuvini almashtirishdan iborat bo'lgan usulni anglatadi. Tildagi turli xil grammatik tuzilmalar tufayli o’zgartishlarga zarurat ko’p uchraydi. Tarjimon agar tarjima qilingan ibora kontekstga mos kelsa va stilistik xususiyatlarni tiklashga imkon bersa, transpozitsiya usulidan foydalanadi. Masalan: ".... to enhance the international nuclear power safety measures for civic scientific reactors.” – “…shahar yadroviy reaktorlari uchun xalqaro atom energetikasi xavfsizligini kuchaytirish ".
Modulyatsiya – bu bir xil fikrni asl tilda va tarjima tilida turli xil ma'noga ega bo'lgan iborani ishlatib, xabarning o'zgarishi orqali tarjima qilish. Ushbu usul so'zma-so'z tarjima yoki hatto transpozitsiya natijasida grammatik jihatdan to'g'ri bo’lsa ham, ammo tarjima tilining ma’nosiga zid bo’lmaganda qo'llanilishi mumkin. Modulyatsiya orqali noto'g'ri tarjimaning oldini olish mumkin. Masalan: "... which provide the extensive foundation for assuring reactor safety.” –“…reaktor faoliyati xavfsizligini ta'minlash uchun alohida asos yaratish."
Modulyatsiyadan tashqari, konkretizatsiya usuli tarjimada keng qo'llaniladi, ya'ni tarjimon so'zga tegishli bo'lgan tor ma'nodan foydalanadi, aniq bo’lmagan tushunchaga aniqlik kiritish bilan ifodalanadi, ammo modulyatsiyadagi kabi o’zgartirish shart emas. Masalan: "... according to the operable codes.” – “…amaldagi qoidalar to’plamiga muvofiq." "codes" so'zi "kodlar" degan ma'noni anglatadi, ammo u bu kontekstda "kodeks", “qoidalar” ma’nosini bildiradi, masalan, "qoidalar to’plami", “qonunlar to’plami” kabi boshqa ma'noga ega. Ekvivalentlik ko'pincha ikki tildagi matn bir xil vaziyatni xilma-xil stilistik va tarkibiy vositalar bilan tasvirlab berganda ishlatiladi. Ekvivalentlarning aksariyati barqaror va idiomatik frazeologiyaning bir qismidir, shu jumladan klishelar, hikmatli so’zlar, sifatlovchili birikmalar va boshqalar, masalan, cast iron – quyma temir, pin – to’g’nog’ich, liquid rockets – suyuq yoqilg'ida ishlaydigan raketalar va boshqalar. Ilmiy-texnik matnlarda Grammatik almashinish deb nomlangan metoddan keng foydalaniladi, ba’zan bir birikmada, ba’zan butun gap ko’rinishida Grammatik almashishni kuzatishimiz mumkin: "…that would clearly set the preferable attributes for safety control of a scientific reactor.”– “ilmiy-tadqiqot reaktorining xavfsizligini nazorat qilish uchun zarur atributlarni aniq belgilab beradi”. "would set" o’tgan zamon fe'li "belgilab beradi" hozirgi zamondagi ibora sifatida tarjima qilinadi.
Kompensatsiya ba'zi semantik elementlar va stilistik xususiyatlarni ishonchli tarzda tarjima qilib bo’lmaganda qo'llaniladi. Moslashish. Original tilda vaziyat tarjima qilinadigan tilda mavjud bo'lmasa, unda biz moslashuvchanlik bilan ekvivalent topib tarjima qilamiz, masalan, "Nature asked both candidates" –“Nature” jurnali nomzodlardan savollarni so’radi” deb tarjima qilinadi. “Department of Energy people”- “AQSh energetika vazirligi vakillari”, “Safety posters and signs are displayed in the territory of Power Station” – “Issiqlik elektr stansiyasi hududida xavfsizlik texnikasi bo'yicha ko'rgazmali tashviqot amalga oshirildi”
Texnik tilning lug'аtidа аlohidа o'rinni desemаnsiyаlаngаn fe'llаr egаllаydi. Ular o'zаro аlmаshtirilаdigаn sinonimlаr tаrmog'ini tаshkil qilаdi. Eng yorqin misol sifаtidа аsl mаtnlаrdаgi “tа’minlаsh” fe’lining, shuningdek, tаrjimа mаtnlаridа “to аpply” fe’llаrining ishlаtilishini ko‘rib chiqаmiz.
enаble control nаzorаtni
ensure а low friction pаst ishqаlаnishni
аpply rolling forces аylаnish kuchlаrini tа’minlаsh
аllow for аdjustment of sozlаsh imkonini
provide lubricаtion moylаsh bilаn
Ilmiy-texnikа tilining, xususаn, metаllurgiyа tilining grаmmаtik tuzilishi muаyyаn belgilаr bilаn аjrаlib turаdi. Ingliz tilidаn o’zbek tiligа tаrjimаning o'zigа xos xususiyаtlаrini ko'rsаtib, eng umumiy jihatlаrni аjrаtib ko'rsаtаmiz.