Kirish qismi

Karyer elementlari va ularning parametrlari

Foydali qazilma konlarini qazib olish uchun yer yuzidan turib bajariladigan barcha ishlab chiqarish jarayonlari majmui ochiq hon ishlari deyiladi.

Ochiq kon ishlari ikkita asosiy ishlar, ya’ni qoplama jinslami qazib olish (kon yotqizig‘i ustini ochish) va bevosita usti ochilgan foydali qazilmani qazib olish ishlaridan tashkil topgan. Konni ochiq usulda qazib olish uchun xizmat qiladigan ochiq kon lahimlari majmui Meyer (ko‘mir konlarida esa razrez) deyiladi. Bitta karyer orqali qazib olishga ajmtilgan foydali qazilma koni yoki uning biruchastkasi karyer maydoni, karyerning asosiy obyektlari uchun yer yuzida ajratilgan maydon esa per ajrainiasi deyiladi va uning maydoni karyer maydonidan bir necha marta
katta bo‘ladi (I-rasm).

1. 
   rusm. Karycr yer ajratmasi: l—karyer maydoni; 2 — qoplama jinslarag‘darmasi; 3 —temiryo‘l stansiyasi; 4 — administratsiya korpusi; 5—maydaIash - saralash fabrikasi: 6 — kon ajratmasining chegarasi.
   

8

• 
  mayjud va quriladigan yangi karyerlar ishlab chiqarish quvvatini 10—20 va undan ham ko‘p mln. tonnagacha oshirish;
  
• 
  yumshoq va bo‘shoq kon jinslarini qazib olishda Ozluksiz ishlaydigan (potok) komplekslar (jumladan, rotorli ekskavator komplekslari}dan keng foydalanish;
  
• 
  qoplama jinslami cho‘michining hajmi 40 — 100 m³, strelasining uzunligi 100 — 150 m bo‘lgan draglaynlar bilan qazib olib, qarishdan bo‘shagan maydon (ichki ag‘darmalar)ga joylashtirish texnologiyasini kengaytirish;
  
• 
  qazib olingan qoplama jins va foydali qazilmalarni karyer ichida o’ziyurar tegirnionlarda maydalab, maydalangan kon ms*sasini konveyerlar bilan tashishga asoslangan “sikl-potok” tcxnolOgi_Xasidan keng foydalanish;
  
• 
  kon-transport uskunalari yangi modellarini keng joriy
  

qilish: CBIII-320, CBIII-400 rusumli burg’ilash stanoklari, aBr-2o, oxr-20, DKF-15 elektr yuritkicu, ar-i5, ar-2o drav lik yuritkichli ekskavatorlar, cho‘mich hajmi 25 m’ bo‘lgan yuklovchi mashina, yuk ko’tarish qobiliyati 110 — 180 — 250 t bo‘lgan avtoag’dargichlar va boshqa yuqori unumdorli yangi
texnikalardan keng foydalanish;

• 
  yo’l qurish va boshqa yordamchi ishlami to‘la mexanizatsiyalash;
  
• 
  boshqarishning avtomatik tizimlaridan foydalanish va karyerlarda joriy qilinadigan tadbirlar loyihasini tuzishda matematik usullar va EHM dan keng foydalanish.
  

Yuqorida qayd etilgan texnik yo‘nalishlarniishlab chiqarishga tatbiq qilish ochiq kon ishlari samaradorligining yanada yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida karyer ( z) mustaqil ishlab chiqarish birligi (konchilik korxonasi) bo‘lib, to‘la xo‘jalik hisobi bo‘yicha faoliyat yuritadi.
Bunda foydali qazilmani qazib olishga sarfiangan xarajatlar karyer tomonidan olingan daromad (Foydali qazilmani sotishdan olingan daromad) hisobiga qoplanadi. Bunday sharoitda karyerning ishlab chiqarish faoliyati ikki ko‘rsatkich /oydo va rentabellik dnrajasi bilan baholanadi.
7
ochiq kon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori unumdorlikka ega bo'lgan kon-transport uskunalari bilan mexanizatsiyalashga imkoniyatlar mayjudligi (karyerlaming katta geometrik o‘lchamlarga ega bo‘lishi) bo‘lsa, ikkinchidan. konlami ochiq usulda qazib olishning yer osti usuliga nisbatan quyidagi afzalliklaridir:

1. 
   kon qazish ishlarini yuqori darajada kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyatlarining yer osti usuliga nisbatan yuqori bo‘lishi;
   
2. 
   mehnat unuindorligini yer osti usulidagiga nisbatan 3 — 5 marta ko‘p bo‘lishi;
   
3. 
   solishtimia kapital xamjatlaming (yillik ishlab chiqarish quvvatining bir birligi — lt yoki 1 m' ga to‘g’ri keladigan kapital xamjat miqdori) kichik bo‘lishi;
   
4. 
   ochiq usulda qazib olingan foydali qazilmatannamining yer osti usulidagi tannarxga nisbatan 2 — 4 barobar arzon va isHab chiqarish rentabellik darajasining yuqori bo‘lisbi;
   
5. 
   ochiq usulda kon qazish ishlarining nisbatan xavfsiz va gigiyenik sharoitlarining yaxshi bo‘lishi.
   

Konlami qazib olish ishlarining qisman bo‘lsada ob-havo sharoitlariga bog‘1iq bo‘lishi va katta maydonlarning qishloq xo alik oborotidan chiqib ketishi, shuningdek, yer osti suv balansining buzilishi hamda konlami ochiq usulda qazib olishning yer osti usuliga nisbatan atrof-muhitga salbiy ta’sirining ko‘proq bo‘lishi konlarini ochiq usulda qazib olishning kamchiliklari hisoblanadi.Hozirgi vaqtda chuqurligi 500 — 700 m va undan ham chuqur bo‘1gan karyerlar qurish loyihalashtirilmoqda. Pog‘onalar balandligini 10 — 12 m dan 40 m gacha oshirishga imkon yaratilgan. Transportsiz va transport-ag darina texnologik sxemalarning keng qo‘llanilishi asosida ochiq usulda kon qazish ishlarining jadallik darajasi oshib, karyerlaming yillik chuqurlashish tezligi 15 — 20 m ni tashkil etmoqW Bu esa, o‘z navbatida, karyerlarning yillik ishlab chiqarish quvvati yuqori bo‘lishini taminlamoqda.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi:
Karyerda ochish ishlari vaqt va makon bo‘yicha foydali qazilmani qazib olish ishlaridan o‘zdirib bajariladi. natijada karyer maydoni pog‘onasimon ko‘rinishga ega bo‘ladi (2-rasm).

A—A

* 100 .

2. 
   rasm. Karyerning vertikal qirqimda (a) va planda (b) ko‘ri- nishi: 1 — karyerning oxirgi chegarasi; 2 — karyerning ishchi bortining qiyalik tekisligi; 3 — qazish pog‘onasi; 4 — ishchi qoplama jins pog‘onaIari; 5 — ishlamaydigan qoplamajins pog‘onalari; 6 — muhofaza bermalari; 7 — transport bermasi; 8 — ishchi maydoncha: 9 — karyer tubi; 10 — foydali qazilma; §, — karyer ishla.maydigan bortining qiyalik burchagi; §, — karyer ishchi bortining qiyalik burchagi; N— karyerning joriy chuqurligi; N„„ — karyerning oxirgi chuqurligi.
   

Karyer tepasi yer yuzi bilan chegaralanadi. Yon tomonlaridagi karyemi chegaralovchi pog‘onasimon tekisliklar karyer yonbag‘iri (borti), karyemi chuqurlik bo‘yicha chegaralovchi

9
tekislik esa, £aiym ri (tubi) deyiladi. Karyer yonbag‘irining yer yuzi bilan kesishiah chizig‘i karyerning ustki c6egnresJ, asosi bilan kesishis1iehizig‘i esa ostki chegarasi deb yuritiladi. Karyer ustki va oaAi chegaralari orqali o‘tkazi1gan shartli tekislik karyer yen g’Iri qiyaligi, uning gorizontal tekislik bilan kesishishidan hosil bo‘lgan burchak esa k yer yonbag’iri qiyalik burchagi deyiladi.
Kon qazish ishlari olib boriladigan karyer yonbag‘iri ishchi yonbag’ir, faqat transport vositalari harakatlanishiga xizmat qiluvchi yonbag‘ir esa ishlamaydigan yonbog’ir deb yuritiladi. Karyer asosi (tubi) bilan usti o‘rtasidagi o‘rtacha masofa karyer chuqurligini tashkil qiladi. Konlarni ochiq usulda qazib olishda kon yotqizig‘i va qoplama jinslar gorizontal qatlamlarga ajratib qazib olinadi. Bunda ustki qatlamni ostki qatlamdan o‘zdirib qaziladi. Shu sababli karyer yonbag‘iri pog‘onasimon ko‘rinishga ega bo‘ladi (2-rasmga qarang). Pog‘onasimon ko‘rinishga ega bo‘lgan har bir jins yoki foydali qazilma qatlami png'ona deb ataladi.
Karyer r maydonidan qazib olinadigan kon massasi hajmi, karyer chuqurligi, karyer tubi o‘lchamlari, yonbag‘ir qiyalik burchagi, karyer maydonidagi foydali qazilma zaxirasi, qoplama jinslar hajmi, karyerning yer yuzi bo‘yicha o‘lchamlari kabi ko‘rsatkichlar karyerning asosiy parametrlari hisoblanadi.
l.Ochiq kon ishlari miqyosini tavsiflovchi karyer maydoni chegaralaridagi kon massasi hajmi (m³) akademik V.V. Rjevskiy formulasi bo‘yicha aniqlanadi:

bunda: S — karyer tubi maydoni, m²; Hp,_h — karyer chuqurligi, m; Q- karyer yonbag‘iri n uchastkasining qiyalik burchagi,

grad; l — karyer yonbag'iri n uchastkasi uzunligi, m _o’r karyer yonbag‘irining o’rtacha qiyalik burchagi. grad.

IO
I'm + 2'2 + ‘‘‘ ^{+ fill )}

(1, +/₂ +...+1 )

Agar karyer barcha yon bag‘ir1ari qiyalik burchagi teng yoki bir-biridan kichik miqdorda farqlanadigan bo‘lsa, akademik V.V.Rjevskiy formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘1adi:

^Ct₈ ;