Kirish Texnologik sxemani tanlash va asoslash

Chigit navi	Nuqsonli chigitning massaviy ulushi, %, ko’pi bilan	Chigit sinfi	Namlikning massaviy ulushi, %, ko’pi bilan (chegaraviy)
Tukdorlikning massaviy ulushi, % (bazaviy)
G’o’zaning o’rtatolali navlari	G’o’zanin g uzuntolali navlari
I	1,5	1 2 3	7,0 10,0 10,0	7,0 dan ko’p emas 9,0 dan ko’p emas 10,5 dan ko’p emas	2,0 – 6,5 - -
II	3,0	1 2 3	9,0 11,0 11,0	8,0 dan ko’p emas 9,0 dan ko’p emas	3,0 – 7,5 - -
				10,5 dan ko’p emas
III	11,0	-	12,0	7,0 – 11,0	4,0 – 8,5
IV	33,0	-	13,0	8,0 – 13,0	4,5 – 9,0

5.2-jadval

Chigit navi	Chigit kesimidagi mag’izning rangi
I	G’o’zaning seleksiya naviga qarab salgina yashil yoki boshqa rang aralashgan oq-sariq rangli
II	G’o’zaning seleksiya naviga qarab salgina boshqa ranglar aralashgan oq-sariq rangli
III	Turlicha och ranglar aralashgan kul rang – oq – sariq rangdan to och sariq ranggacha
IV	Sariq rangdan to och jigar ranggacha

Chigitning kondision massasini aniqlashning hisob kitob me’yorlari quyidagi qiymatlarga muvofiq bo’lishi kerak:

• 
  namlikning massaviy ulushi – 9%,
  
• 
  mineral va organik arlashmalarning massaviy ulushi – 5%.
  

4. 
   Chigitdagi pestisid qoldiqlarining miqdori o’rnatilgan tartibda tasdiqaalangan me’yordan oshmasligi kerak.
   
5. 
   tavsiya qilinadigan qo’shimcha talablar:
   

• 
  chigitning yog’dorligi – 20,0% va undan ko’p,
  
• 
  chigitdagi yog’ning kislota soni – ko’pi bilan 3mg KON/g, - chigitdagi namlikning massaviy ulushi – ko’pi bilan 8%.
  

Bu ko’rsatkichlarning zarurligi, aniq qiymatlarning darajasi, chigit qabul qilish va uni navlari bo’yicha qo’shimcha haq to’lash shart-sharoitlari chigitni etkazib berish bo’yicha shartnoma tuzilgandan so’ng, ishlab chiqaruvchi va iste’molchining o’zaro kelishuviga binoan o’rnatiladi.
6. TAYYOR MAHSULOT TAVSIFI.
Moy va yog‘larning yana bir muhim xususiyati shundaki ular yoqilganda (oksidlanganda) ko‘p miqdorda suv beradi, shunday qilib 100 gr yog‘ oksidlanganda 107,1gr suv beradi. O‘simlik moyi kimyoviy individuallashtirilganda murakkab organik moddalar glitserinning 3 atomli spirt efirli hamda yog‘ kislotasini mujassamlashtirgan suyuq yog‘simon yoki qattiq konsistensiya hisoblanadi. Yog‘simon yoki qattiq moylar har qanday moy uchun ma’lum bo‘lgan haroratda tezda erib suyuq xolga keladi va qattiq gelg’ hosil qiladigan dispertsiyalarning yangi birikmalarini vujudga keltiruvchi bir qator kimyoviy reaktsiyalardan so‘ng kolloid eritmasiga aylanadi. Bu holat o‘z tarkibida asosan kurish xususiyatiga ko‘ra bo‘lgan yog‘ kislotasini saqlovchi moylarda uchraydi.
Qurish jarayoni plyonka hosil bo‘lishi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Bag’zi olimlar kurishni kimyoviy xodisa deb ayrimlari esa to‘yinmagan yog‘ kislotalarini oksidlanishidan boshlanib xavo kislorodi bilan ikki tomonlama aloqagacha davom etuvchi ushbu jarayon yani qurish boshlanishiga sabab bo‘luvchi kolloidli-kimyoviy xususiyat deb hisoblashadi. Avvalambor pereoksidlar hosil bo‘ladi, keyin ular oksid birikmalarga bo‘linadi, ushbu xodisa paralell holda polimerlanishreaktsiyasi kechadi. Qurishning keyingi davrlari ma’lum sharoitlarda ko‘rishga va qattiq parda hosil bo‘lishiga olib keladigan kolloid jarayonlardir.
Moy kimyoviy toza holda rangsiz, xidsiz va mazasiz bo‘ladi. Moylarning turli tusdaligi, maza va tag’m xususiyatiga egaligi tarkibida juda oz miqdorda mavjud bo‘lgan eruvchan aralashmalar, pigmentlar (karotin, xlorofil va ularning parchalangan mahsuloti ) ga bog‘liq.
Moy suvda erimaydi, efir benzin, petroley va kulrang efirlarda
xloroforma, uglerod 4 xlorli uglerod, atseton dexlor etan yaxshi eriydi,spirtda esa erimaydi.
Moylarning fizik xossalari shundaki ular gazlarni parchalash,xidlarni o‘ziga olish va efir moylarini yutish xususiyatlariga ega.Masalan xona haroratida yog‘ni kislorod parchalanishi 100sm ^Zda 0,7-1,1 sm ^Zga teng gazning parchalanishini yanada baland harorat oshishi bilan bu ko‘rsatkich yana oshadi. Umuman yog‘ va moylarning efir moyini yutishi xidli mahsulotlar tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Moylar va yog‘lar aloxida katta sinfga kiradi. Xozirda o‘simlik moylarining yarim mingdan ortiq turi ma’lum. Har bir o‘simlik moyi o‘z xossasi va tarkibiga ega. Bu xilma-xillik tabiatga va moylardagi gletserid moddasi miqdoriga shuningdek ular tarkibidagi yog‘ kislotalarining o‘zaro ta’siriga ham bog‘liq, yog‘ - moylardagi yana bir tarkibiy qism glitserin bo‘lib u barcha moy va yog‘larda o‘rtacha 10 % ni tashkil kiladi. Alloxida olingan yog‘ kislotalariga qaraganda moylarni erish harorati past. Suyuq va quyuq o‘simlik moylarining qotish harorati yog‘ kislotasinikidan ancha past bo‘ladi. Bu xossa katta fiziologik ahamiyatga ega chunki, tirik organizmda glitserinlar ancha harakatchan bo‘lib hayotiy zarur jarayonlarda faol ishtirok etadi.
Oqsil va uglevodlar farkdi ravishda moylarning tarkibida to‘yingan yog‘ kislotalari mavjud. Uglevod va oqsillarda shu paytgacha biron bir to‘yingan tarkibiy qism topilmagan. Moylardan shuningdek to‘yinmagan yog‘ kislotalari bo‘lib ular oksidlanish reaktsiyasi qayta tiklanish tuz, angidridlar hosil qilish va boshqa g‘ayri tabiiy xususiyatlarga ega. Moylarning bu xususiyatlaridan ishlab chiqarishning turli jabxalarida xususan teri bilan ishlash qurilish bo‘yoqlari ishlab chiqarish sovun margarin tayyorlash va boshqa jarayonlarda keng foydalaniladi.O‘simlikdagi glitserin ham yog‘ kislotalari ham uglevodlardan tashkil topgan. Fiziologik foydali jixatlariga ko‘ra moddalarning shakllanish jarayonini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Bu o‘rinda yog‘ kislotalarining kimyoviy tarkibi va struktura formulalari xaqida umumiy tushuncha berish kerak. O’simlik moylaridan muayyan tarkib va xususiyatlarga ega bo‘lgan yog‘ kislotalari topilgan. O’simlik moylari tarkibidagi yog‘ kislotalari to‘yingan va to‘yinmagan bo‘ladi.To‘yingan kislotalar juda oddiy va tuzilish jixatidan umumiy bo‘lgan formulasiga ega: S_p N_2n 0₂ to‘yinmagan kislotalar esa : S_p Ngp -₂0₂₅ StsNgts-chOg, S_pN2p-₈0₂, formula orqali ifodalanadi. Ko‘rib turganimizdek to‘yinmagan kislotalar ham oddiy tuzilishining yani ikki bog‘li bo‘lishi bilan etiborga loyiq. Bu kabi tuzilishdagi kislotalar o‘simlik moylari va xayvon yog‘lari uchun ham tegishli. Boshqa ba’zi xususiyatlariga ko‘ra to‘yingan kislotalar vodorod va kislorodni birlashtirishga qodir emas.To‘yingan yog‘ kislotalari kichik elektr zaryadi ta’sirida vodorodni parchalaydi va qisman ikki tomonlama bug‘lar hosil qiladi. Yog‘ kislotasi molekulalari hajmi oshishi bilan ularning erish va qaynash temperaturasi aloxida olinganlarinikidan past bo‘ladi. Bu kabi aralashmalar individuallashgan moddalarga o‘xshashligi sababli ko‘p olimlarning ishini qiyinlashtirgan. Toq sonli uglevodlar deb tan olingan ayrim to‘yingan yog‘ kislotalarini aslida kislotalar deb xisoblash mumkin.
To‘yingan kislotalar va ularning ishqor tuzlari oksidlarga kolloidlarga va boshqa reaktivlarga qaraganda turg‘un, to‘yinmaganlari esa noturg‘un. To‘yingan ma’lum kislotalar xatto uzoq muddat saqlanganda ham tarkibini o‘zgartirmaydi. To‘yinmaganlar esa o‘zgartiradi. Yog‘larning qurishga moyilliligi to‘yinmagan yog‘ kislotasining tez oksidlanishiga asoslangan. Kislorod to‘yinmagan yog‘ kislotalariga ikki bog‘li joydan birikadi. Bu xossa ko‘rsatkichi qanchalik baland bo‘lsa kislota iqtisodiy jixatdan ishlab chiqarishga shunchalik qulay.Masalan palmetin kislotasi - SN₃(SN₂)₁₄ SOON to‘yingan.
Stearin kislotasi -SN₃(SN₂)16 -SOON to‘yingan. Ishlab chiqarishda moy ishlab chiqaruvchi katta zavodlarda moy olish asosan quyidagi ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi: presslash, ya’ni ezish va ekstraktlash. Presslash eng qadimgi usullardan bo‘lib, xozirda yangi presslar sistemasi yordamida amalga oshirilmoqda. Ezish issiq va sovuq usullarga bo‘linadi. Ekstraktlash usulida esa biron bir eritgich ishlatiladi, so‘ng u moy tarkibidan yo‘qotiladi. Bu usul ham issiq va sovuq bo‘ladi. Moy olish usullari moyning sifatiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Presslash orqali olingan moy och rangda tarkibida kislota miqdori kamroq bo‘ladi. Ekstraktlab olingan moy esa to‘qroq va tarkibida kislota miqdori ko‘proq bo‘ladi. Bu holda moyning sifati pasayadi. Harorat o‘lchagichdagi yog‘ erigan harorat uning erish harorati bo‘ladi. Buni aniqlashning boshqa yo‘li ham bor. Bu kapilyar yo‘ldir. Bunday erigan moy kopilyarga olinib keyingi kungacha koldiriladi ertasi kuni kopilyar xo‘llanib harorat o‘lchagichga yopishtiriladi, so‘ng suvli idishga solib qizitiladi. Harorat ikki marta jarayon boshida va moy umuman shaffof bo‘lganda o‘lchanadi. Qotish haroratini bilish uchun esa quyidagicha yul tutiladi: eritilgan moy kengligi 15 sm, diametri 3.5 mmli probirkaga 10 sm kenglikdagi va 13 sm uzunlikdagi idishga qo‘yiladi. Moyli probirkaga harorat o‘lchagich solinib undagi moy sovutiladi. Harorat avval sekin tusha boshlaydi, keyin bir ikki ko‘tarilib yana pasayishda davom etaldi. Harorat o‘lchagichdagi eng baland ko‘rsatkich moyning kotish haroratidir. Erish va kotish harorati ko‘p moylarda turli xil bo‘ladi.
Quyida paxta chigiti shulxasining fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari berilgan.

Tu O’z 10-105-97.

6.1. jadval

№