Kirish,,O'rta asrlar tarixi haqida

Saljuqlar davlati keyinchalik jahonning eng yirik ii biriga aylangan.

To'g'rulbekning avlodlari Alp Arslon va Maliksl (1063 - 1092) saljuqlar Yaqin Sharq va Kichik Osiyoda o'rnashib oldilar.

1071- yilda Vizantiyaning 200 minglik qo'shini tor-Hi Bu g'alaba saljuqlarga butun Kichik Osiyo, Suriya, Kavkazortini bo'ysundirish imkonini bergan. Biroq biij| yurishi oqibatida Saljuqlar davlatining parchalanish jarayt gan. Chunonchi, Kermon, Suriya va Anadolu kabi mi liklarga bo'linib ketgan.

Tez orada tarix sahnasida yana bir qudratli davlat - Xoi davlati paydo bo'ldi. Bu davlat saljuqlarning Xuroson, Kermon sultonliklariga barham berdi.

Yodda tilting

- "'

Faqat Kichik Osiyodagi Anadolu saljuqlar soi 1308- yilgacha yashadi.

Saljuqlarning Kichik Osiyoga kelishi turli turkiy qabilalij islom dinining keng yoyilishini ta'minladi.

Turk qabilalarining o'troqlashishi va mahalliy aralashishi natijasida yana bir etnik birlik - turk xalqi boshladi.

Mo'g'ullar hujumi Anadolu sultonligini zaiflashtirdi. XIV asr boshlariga kelib bu sultonlik parchalanib ketdi.

Usmonli turklar davlatining tashki! topishi. Anadol sultonligi parchalangach, uning hududida ko*plab$ (bekliklar - hokimliklar) vujudga keldi. Ulardan biri bilan chegara hududda joylashgan Usmon (1282 - 1326) qilgan Usmon beyligi edi. Usmon I Vizantiyaning qolganligidan foydalanib, o'z beyligi hududini tobora kei

Bosib olingan Bursa shahri poytaxt etib belgilandi. Anadoludagi boshqa turk beyliklari ham Usmon I toi bo'ysundirildi. Shu tariqa Usmonli turklar davlati tashkil topdi. U Turkiya deb ham ataladi. Usmon I qo'l ostiga bir-lashtirgan barcha turkiy xalqlar endi Usmonli turklar deb atala bosh-landi.

Istilochilik urush-lari. Usmon I ning o'g'~ li O'rxon davrida (1326-1359) katta isti-lochilik urushlari olib borildi. O'rxon xalq lashkari deb ataluvchi doimiy qo'shinga ega edi. Ayni paytda harbiy hni o'z kasbiga aylantirgan, juda yaxshi harbiy ta'limga ega

^anichar - piyoda, sipohiy deb ataluvchi otliqlar qo'shini tuzildi.

larbiy harakatlarda artilleriya (zambarak)dan foydalanish joriy ildi. Shu tariqa Usmonli turklar davlati qudratli qo'shinga ega

y'ldi. 1371- yilda Vizantiya imperatori o'zini Turkiya sultonining fcassali deb tan olishga va katta miqdorda o'lpon to'lashga majburildi.

Turklar qisqa tarixiy vaqt ichida Bolqon yarim orolini zabt etdi. }u yerdagi slavyan davlatlari o'zaro ichki urushlar natijasida liflashib qolgan edi. Vizantiya esa Turkiyaga qarshilik ko'rsata mas edi. Bolqon davlatlari mustaqillik uchun qattiq kurashganlar. irkiya, ayniqsa, Serbiya uchun qonli urushlar olib borishga majbur >*lgan.

1389- yilda Serbiyaning Kosovo maydonida hal qiluvchi jang bo'lib -i- Bu jangda Turkiya sultoni Murod I o'ldirildi. Shunday bo'lsa-£» serblar qo'shini tor-mor etilgan. 1396- yilda esa Bolgariya bosib ingan.

Yevropaga tahdid. Vizantiyaning tez orada qulashi aniq bo'lib i fll- Shu tariqa Turkiya Yevropaning boshqa davlatlariga ham UJ»m uyushtirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bu Yevropa uchun nchli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Turkiyaning °niyatlari butun G'arbiy Yevropani tashvishga solib qo'ydi. Ana shunday og'ir bir sharoitda Sohibqiron Amir Temur Yevropani halokatdan saqlab qoldi.

1402- yilning 28- iyunida Turkiya sultoni Boyazid Yildirim (Chaqmoq) va Amir Temur qo'shini o'rtasida tarixiy jang bo'lib o'tdi.

Yodda luting

Bujang tanxga Anqarajangi nomi bilan kirgan. Anqara shahri hozirgi Turkiya Respublikasining poytaxti.

Bu jangda Boyazid qo'shini tor-mor etildi. Uning o'zi asir olindi. Amir Temur G'arbiy Yevropani shu tariqa halokatdan saqlab qoldi. Bu g'alaba Vizantiyaning qulashini yarim asr orqaga surdi. Amir Temur torn ma'noda Yevropa xaloskoriga aylandi.
Amir Temur imperiyasining parchalanishi Turkiyaga oldingi qudratini tiklash uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Zaiflashib qolgan Vizantiya ham bunga qarshilik qila olmas edi. XV asrning 20- yillarida Turkiya yana qaddini tiklab oldi. Uning harbiy qudrati qayta tiklandi.

Vizantiya imperiyasining barham topishi. 1453- yilning 29-may kuni Vizantiya imperiyasining poytaxti Konstantinopol shahri turklarga taslim bo'ldi. Vizantiyaning so'nggi imperatori jangda halok bo'ldi. Turklar shahar nomini Istanbul deb o'zgartirdilar va uni imperiya poytaxtiga aylantirdilar. Shu tariqa Sharqiy Rim imperiyasi - Vizantiya imperiyasi ham quladi. ,,Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona jug'rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi".

/. Karimov

* * *

,,Amir Temur 1402- yilda Anqarada erishgan g'alabasi bi¬lan. ..ikkinchi marta Yevropa xalqlariga xizmat ko'rsatdi".

A. Yakubovskiy

* * *

,,Amir Temurning Boyazid ustidan g'alabasi xristian olamini saqlab qoldi".

R, Grousit

Turkiyaning keying! taqdiri. Amir Temur Turkiya davlatini yo'q qilib yubormadi. Sababi salib yurishlarining oqibati hali musulmon olamining yodidan ko'tarilmagan edi. U Boyazidning asir olingan o'g'illarini Turkiya imperiyasining turli mulklariga hokim etib tayinladi.

Vizantiyaning qulashi bilan Yevropa va Osiyoni bog'lab turuvchi savdo yo'llari turklar nazoratiga o'tdi. Turkiya tez orada Yevropa va Osiyoning juda katta hududlarini bosib oldi. Keyingi asrlarda butun Shimoliy Afrika ham ishg'ol etilgan. Turkiya dunyoning uch qit'asi (Osiyo, Yevropa va Afrika)da ulkan hududlarni egallagan yagona imperiyaga aylangan.

VIII b<>b. XI - XV asrlarda Osiyo, Amerika va Afrika xalqlari

35-§.

davlati va uning istilochilik urushlari

Tayanch tushunchalar

Yakka rno 8 "' ulusi". Istilochilik urushlari, Mo'g'ullar istilosinine o$>odari- Mo'g'ullar davlatidagi ichki ziddiyatlar.

“yakka mo'g'ul ulusi"ning tashkil topis hi. Ko'pdan-L0'pjno'g'ul qabilalari qabilalar ittifoqiga birlashib a^gganlar. Ularning eng yirigi va qudratlisi tayjiutlar qabila ittifoqi edi. Uning xoni (hukmdori) Temuchin (1155-1 227) b°'lib> u barcha qabilalarni bir ittifoqqa birlashtirish

1206- yilda qabilalar ittifoqi xonlarining qurultoyi Temuchinni Buyuk xon det>e'l°n qilgan va u Chingizxon deb atala boshlangan.

Chineiz" Buyuk xonning unvoni hisoblanib, ,,dengiz", ,,okean" degan ma'nolami anglatadi.

Shu tariqa Osiyo qit'asida qudratli yangi bir davlat tashkil topgan. U ,,Yakka mo'g'ul ulusi" deb atalgan. Tarixda bu davlat Mo'g'ullar davlati deb ham, Chingizxon davlati deb ham yuritiladi.

Chingizxon davlatni har biri ming oiladan iborat birlikka bo*lib idora etgan. Ularga Chingizxonga sadoqat bilan xizmat qilgan kishilar boshliq etib tayinlangan. Minglik o'z navbatida yuzlik va o'nlik oila birliklariga bo'lingan.

Istilochilik urushlariga tayyorgarlik. Chingizxon katta istilochilik urushlari olib borish uchun zarur shart-sharoitni yarata olgan. Avvalo, 15 yoshdan 70 yoshgacha bo'lgan barcha erkak kishilar harbiy xizmatga yaroqli, deb belgilab qo'yilgan. Bu esa qo'shinning katta zaxirasini vujudga keltirish imkonini bergan. Ayni paytda mo'g'ullar a'lo darajadagi qo'shinga ega bo'lganlar. Bunga ular otsiz tasavvur qilib bo'lmaydigan ko'chmanchilik hayoti tufayli erishganlar. O'troq hayot kechirayotgan davlatlarning otliq qo'shini ularga bas kela olmas edi. Mo'g'ullar, shuningdek, Xitoyning ilg'or harbiy texnikasini ham puxta o'zlashtirib olgan edilar. Jumladan, ular devor teshadigan va o't sochadigan qurollarga ham ega bo'lganlar.

Chingizxon saralangan harbiy qism ham tashkil eta olgan edi.

Va nihoyat, qo'shinda juda qattiq tartib, intizom o'rnatilgan, bu tartibni buzganlar ayovsiz jazolangan. Yuqorida qayd etilgan omillar Chingizxon va uning vorislariga istilochilik urushlari olib borish imkonini bergan,

Istilochilik urushlari. Chingizxon 1207- yildan 1227- yilgacha katta istilochilik urushlari olib bordi. Shu yillar ichida Janubiy Sibirni, Sharqiy Turkistonni, Shimoliy Xitoy, Xorazm- shohlar imperiyasi hududlarini, Kav-kazortining bir qismi, Dashti Qipchoq, Volgabo'yi va boshqa o'lkalarni bosib oldi. Shu tariqa Mo'g'ullar davlati o'z davrining ulkan imperiyalaridan biriga aylandi.

Chingizxon 1224- yilda imperiyani to'rt nafar o'g'liga taqsimlab| berdi.

Katta o'g'li Jo'jiga Xorazm, Shimoliy Kavkaz va Janubiy Sibir] hududlari berilgan. Ikkinchi o'g'li Chig'atoyga esa Sharqiy Tur*1kiston, Yettisuv va Movarounnahr tekkan. Mo'g'uliston va Xitoyi uchinchi o'g'li va taxt vorisi O'qtoyga bergan. Va nihoyat, kichik o'g'li Tulu Xuroson, Sharqiy Eron hamda Shimoliy Hindistonga egad bo'lgan.

Imperiyaning bu to'rt tarkibiy qismi ulus deb atalgan. Uluslar rasman Buyuk xonga bo'ysungan.

Chingizxon 1227- yilda vafot etgach, uning vorislari yana 73 yil istilochilik urushlarini davom ettirganlar. Bu urushlar natijasida Rus yerlari, butun Kavkazorti, Eron va Suriya bo'ysundirilgan. 1258-yilda Iroqning bosib olinishi bilan Arab xalifaligi butunlay barham topgan.

1279- yilda Xitoyning qolgan yerlari, keyingi yillarda Koreyaning katta qismi bo'ysundirilgan.

Istilochilarning yurishlari 1300- yilda Birma urushi bilan nihoyasiga yetgan.

Mo'g'ullar istilosining oqibatlari. Mo'g'ullar istilosi xalqlarga og'ir kulfatlar keltirgan. Mo'g'ul qo'shini o'tgan yurtlar kultepaga aylangan. Shaharlar va madaniyat obidalari vayron etilgan.

Sug'orish tizimlari buzib tashlangan. Tobe etilgan xalqlar og'ir soliqlar to'lashga majbur bo'lgan. Shu tariqa istilo etilgan o'lkalarda iqtisodiy va madaniy taraqqiyot butunlay izdan chiqqan.

Mo'g'ullar madaniyati rivojlangan, katta yurtlarni idora qilish tajribasiga ega bo'lmagan. Chunki ularning iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti bo'ysundirilgan xalqlarnikidan orqada edi. Davlatni boshqarish ishlarida asosan uyg'urlardan, shuningdek, musulmon davlatlari savdogarlari xizmatidan foydalanilgan.

Mo'g'ullar davlatidagi ichki ziddiyatlar. Mo'g'ullar davlatida Buyuk xon taxti hamda har bir ulusning o'zida ulus taxti uchun ayovsiz kurash davom etgan.

XIII asrning 50- yillariga kelib Mo'g'ullar davlati parchalana boshlagan.

Botuxon tuzgan Oltin O'rda, Xuloku tashkil etgan Eron davlati amalda mustaqil bo'lit> olgan.

1348- yilda Chig'atoy ulusining o'zi ikki qismga bo'linib ketdi. Buyuk xon taxti uchun olib borilgan shafqatsiz kurashda Xuloku avlodlari O'qtoy avlodlarini butunlay qirib tashlagan.

Atamalar mazmunini bilib oling

Dashti Qipchoq - Sirdaryoning yuqori oqimi va Balxash ko'lidan to Dnepr daryosining quyi oqimlarigacha bo'lgan hudud.

Yettisuv - Qozog'istonning janubi-sharqiy qismi. Bu nom Balxash ko'liga quyiladigan yetti daryo joylashgan hududga nisbatan qo'llaniladi.

Ulus (mo'g'ulcha) - A). Chingizxon tuzgan davlat.

B). Bosib olingan hududlarni bo'lish natijasida Chin¬gizxon farzandlariga tekkan ulush. Keyinchalik ularning har biri alohida davlatga aylangan.

Sharqiy Turkiston - Bugungi Xitoy Xalq Respublikasi tarki-bidagi tarixiy viloyat.

36-§. Oltin O'rda xonligi

Tayanch tushunchaiar

Jo'ji ulusi Oltin O'rda. Ijtimoiy hayot Oltin O'rdaningqufasbi.

Xonlikning tashkil topishi. Oltin O'rda xonligi XIII asrning 40- yillarida Chingizxonning nabirasi Botuxon (Jo'jining o'g'li) tomonidan tashkil etilgan. Bu davlat Rus manbalarida,,Ortin O'rda", sharq manbalaridaesa ,Jo'ji ulusi" deb atalgan,

Botuxon keyinchalik olib borgan istilochilik urushlari natij asida Dashti Qipchoqni, Volga, Qrim va G'arbiy Sibirni Jo'ji ulusiga qo'shib olgan. Shu tariqa Oltin O'rda davlati tashkil topgan.

Quyi Volga Oltin O'rdaning markaziga, xon qarorgohiga aylantirilgan.

Botuxon tez orada o'z davlati poytaxtU Saroy Botu shahrini bunyod ettirgan.

Botuxon o'ta tadbirkor, uddaburon va uzoqni ko'ra oluvchi chingiziy hukmdor edi. U im_ periyada Buyuk xondan so'ng ikkinchi shaxsga aylangan.

Berkaxon hukmdorligi davrida Oltin O'rda. Botuxon 1255-yilda 48 yoshida vafot etgan. O'g'illarining qisqa vaqt hukm-ronliklaridan so'ng Oltin O'rda taxtini Botuxonning ukasi Berkaxon egallagan (1257 - 1266). Berkaxon tez orada yangi poytaxt - Saroy Berka shahrini qurdirgan.

Berkaxon davrida Oltin O'rda to'la rriustaqil davlatga aylangan.

Berkaxon Misr sultonligi bilan qizg'in aloqalar o'rnatgan. Misr xon uchun boshqa chingiziylarga qarshi kurashda zarur edi. Ayni paytda Xuloku Eronining Suriya va Iroqni ishg'ol etganligi Misr sultoni | Beybarsni tashvishga solib qo'ygan. Eron Misr sultonligiga ham tahdid " sola boshlangan. Binobarin, har ikki hukmdor yaqinlashishdan manfaatdor edi.

Berkaxon islom dinini qabul qilgan.

U 1257- yilda Rusda umumiy aholini ro'yxatga olish tadbirini o'tkazgan. Bundan ko'zlangan maqsati _ O'lpon to'lovchilarning sonini aniq bilish edi. Berkaxon Xulokuga qarshi Kavkazga yurish qilgan vaqtida 1266- yilda vafot etdi. U Saroy Botu shahriga dafn etilgan.

Imperiyada ziddiyatlarning kuchayishi. Buyuk xon Munke vafot etgach, (1259- y.) imperiyada ichki kurash yanada avj oldi. Bundan | foydalangan Chig'atoy va O'qtoy xonadonlari o'z uluslarini yana qaytarib olishga erishganlar. Oltin O'rdaning Movarounnahrga ta'siri butunlay barham topgan.

XIV asrda 0'refaning gullab-yashnashi O'zbekxon (1312 - 1342) nomi bilan bog'liq. U Oltin O'rda taraqqiyotiga xizmat qilishi mumkin bo'lgan barcha ishlarni amalga oshirgan. Saroy Berka shahrini obod qildirib, poytaxtni shu shaharga ko'chirgan.

Oltin O*rdada ijtimoiy munosabatlar. Mo'g'ullarning o'zi aholi tarkibida ko'pchilikni tashkil etniagan. Ular nihoyatda oz bo'lganliklari sababli hatto bora-bora o'z tillarini ham yo'qotganlar. Aholi tarkibida turkiy xalqlar ko'pchilikni tashkil etgan.

Shahzodalar eng katta yer-mulk egalari edi. Beklar va noyon\ox ham katta yer egalari bo'lgan. Yaylovlar aslzodalar o'rtasida qat'iy taqsimlab qo'yilgan. Davlat rahbarlari amaldorlar, shahzodalar va no-yonlardan shakllantirilgan.

Oltin O'rdada ayl xo'jaligi deb ataluvchi xo'jalik ham bo'lgan. Bu o'z xo'jaligini yakka tartibda olib boruvchi ko'chmanchi oila xo'jaligi edi.

Ayl shahzodalar, beklar, noyonlar, tumanboshi, mingboshi, yuzboshi kabi yirik mulkdorlar tomonidan ajratib berilgan yaylovlarda ko'chib yurgan. Buning evaziga turli majburiyatlarni ado etgan.

Shahzodalar, beklar va noyonlarning ko'pchiligi sug'orma dehqonchilik yerlarida tarxon yorliqlariga ega bo'lganlar. Boshqa tabaqa vakillari ham davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun tarxon yorliqlarini olishgan.

Xon qo'shinining qo'mondonlari yuqori tabaqa vakillari -shahzodalar, beklar, noyonlar va tarxonlardan tayinlangan.

Erkak kishi qo'shin safiga chaqirilganida xo'jalik va oila ishlarida uning o'rnini ayoli egallagan. Oltin O'rdada dehqonlar sabonchi deb atalgan. Ular qishloq jamoasining oddiy a'zolari bo'lganlar.

Yerni ijaraga olib ishlovchi dehqonlar ham bo'lib, ular o'troqchi deb atalgan. Aholidan kalon va qopchur deb ataluvchi soliqlar olingan.

Oltin O'rdaning qulashi. O'zbekxon vafotidan so'ng tushkunlik davri boshlandi. Toj-taxt uchun kurash avj oldi. Oqibatda 1360- yildan 1380- yilgacha 25 marta xon almashgan.

1380- yilda Mamayning Rusdan yengilishidan so'ng toj-u taxt uchun kurash kuchaydi. Bunday sharoitda ayrim shahzodalar jon saqlash maqsadida turli tomonlarga qochib keta boshlaganlar. Shulardan biri To'xtamish edi. U Joining o'g'li O'rda Ichenning beshinchi avlodi bo'lgan.

To'xtamishxon Amir Temur huzuriga qochib kelgan. Amir Temur o'z davlati manfaatini ko'zlab uni qo'llab-quvvatlashga qaror qilgan. Chunk! bu davrda ham Oltin O'rda Xorazmni Movarounnahr davlatiga birlashtirish yo'lidagi asosiy to'siq edi.

Nihoyat, 1380- yilda To'xtamish Amir Temur yordamida Oltin O'rda taxtini egallagan. Afsuski To'xtamishxon Amir Temur bilan do'stona munosabat o'rnatmadi. Aksincha, Amir Temurga qarshi siyosat yurita boshlagan. 1383- yilda Xorazmda o'z nomi bilan pul zarb ettirishga jur'at etgan. Bu hodisa To'xtamishxonning o'la-o'lguncha unutmasligi kerak bo'lgan Amir Temur bilan ochiqdan-ochiq aloqani uzganligini anglatar edi. To'xtamishxon hatto Amir Temurga qarshi Misr sultoni bilan ittifoq tuzishga uringan. Qolaversa, 1388- yilda Movarounnahrga bostirib kirgan. Bu davrda Amir Temur Eronning Sheroz shahrida edi. Bu ham yetmaganidek, Xorazmda AmirTemurga qarshi qo'zg'olon tashkil etgan.

Tabiiyki, Amir Temur bu hodisalar oldida qo'l qovushtirib o'tira olmas edi. Endi har ikki hukmdorning to'qnashishi aniq edi.

Amir Temur To'xtamishxonga qarshi uch marta yurish qilgan.

1395-yildagiuchinchiyurishdaTotxtamishxonningqo4shininito*la tor-mor etgan.

Amir Temurning bu zarbasidan so'ng Oltin O'rda o'zining avvalgi shuhratini qayta tiklay olmagan. Shunday bo'lsa-da, To'xtamishxon Buyuk Litva knyazligi yordamida Oltin O'rda taxtini qaytarib olishga urinib ko'rgan. Buning uddasidan chiqa olmagan To'xtamishxon 1405-yilning yanvar oyida Tyumenda vafot etgan.

Oltin O'rdada taxt uchun boshlangan o'zaro urushlar uni halokat girdobiga tobora ko'proq torta boshlagan. Bu hodisa oxir-oqibatda Oltin O'rdaning parchalanishiga olib kelgan. XV asrda Sibir, No'g'oy, Qozon, Qrim, Qozoq va Astraxan xonliklari ajralib chiqdi.

Oltin O'rda XVI asr boshlariga kelib butunlay barham topdi.

Atamafar mazmunini bilib oling

Kalon - o'troq aholidan olingan yer solig'i. Uning hajmi

hosilning l/lOqjsminj tashkil etgan. Noyon - yirik mulk egasi. Qopchur - chorva mollari sonining bir foizi miqdorida oling311

soliq. Tarxon - har qanday majburiy va soliqdan ozod qilingan yer-

mulk. Tarxon yorlig'i bo'lgan kishilarning ketma-ket

sodir etgan 9taaybikechirilgan.Sodiretgan lO-aybida"

boshlab javobgarlikka tortilgan. O'rda - mo'g'ullarda harbiy-ma'muriy tashkilot, manzilgoh-

Oliy hukmdorlar qarorgohi ham O'rda deyilgan.

37-§. XIII - XV asrlarda Xitoy

Tayanch tuslnmchalar

Sun sulolasi. Yuan sulolasi. Mm sulolasi Sulolaning ichki va tosh*!* siyosati. Xitoy madaniyati

Xitoyning zaiflashuvi. Sun sulolasi hukmdorlari ' qanchalik urinmasin, mamlakat tarqoqligiga barham bera olmagan. Aksincha, u tobora kuchayib borgan. Natijada Xit°y amalda to'rtta davlatga bo'linib ketgan. Buning ko'chmanchi xalqlar hujumi ham imperiyani qiyin ahvolga qo'ygan. Oqibatda u zaiflashgan, Bu omil mo'g'ullar istilos'ni muqarrar qilib qo'ygan.

Mo'g'ullar bosqini va uning oqibatlari. 1211- yilda mo*g*ullar Xitoyga hujum qilgan. Tez orada Shimoliy Xitoy bosib olingan. 1215-yilda Pekin shahri egallangan. Mo'g'ullar Xitoyni to'la bosib olisn uchun qariyb 70 yil vaqt sarflaganlar. Nihoyat, 1279- yilda Xitoy to'la bosib olingan. Bu bosqinchilik Chingizxonning nabirasi Xubilav(Tuluning o'g'li) tomonidan amalga oshirilgan. Oqibatda Sun imperiyasi barham topgan. Shu tariqa Xitoyda mo'g'ullar sulolasi hukmronligi o'rnatilgan. Bu sulola yuan sulolasi deb atalgari.

Mo'g'ullar istilosi Xitoyga ham xarobalik keltirgan. Istilochilar Xitoy yerlarini o'z mollari uchun yaylovlarga aylantirganlar.

Shahar va qishloqlar bearmon talangan. Xitoy xalqi og'ir soliqlar to'lashga majbur etilgan. Qo'li gul hunarmandlar qulga yoki yollanma askarga aylantirilgan. Yangi sulola hukmdorlari barcha yerlarni unda yashovchi aholi bilan birgalikda mo'g'ullarga mulk qilib bo'lib berganlar. Bu mulklardagi dehqonlarning ahvoli nihoyatda og'ir bo'lgan. Ular sotilgan va sotib olingan.

Shaharlar ham tushkunlikka tushgan. Qo'shinga jalb etilmagan hunarmandlar, savdogarlar soliq uchun juda katta pul to'lashga majbur etilgan.

Istilo o'ziga xos oqibatlarga olib kelgan. Chunonchi, mo'g'ullar xitoylar tarkibiga tobora singib keta boshlagan. Ular xitoy tilida gaplashadigan bo'lganlar. Xitoy yozuvini va xitoycha boshqaruv usulini qabul qilganlar. Ayni paytda Xitoy yangi sulola davrida tash-qi savdoda har qachongidan ko'ra ko'proq qatnasha boshlagan.

Xitoy ipagi, chinnisi, temir va misi dunyoning ko'p davlatlarida sotilgan.

Biroq bu savdodan tushgan daromad xitoylarni cmas, asosan mo'g'ul zodagonlari hamda chet ellardan jalb etilgan savdogarlarni boyitgan. Shu tariqa mo'g'ullar sulolasi hukmronligi davrida Xitoy mahalliy aholisi barcha tabaqalarining ahvoli tobora yomonlashib borgan. Bu omil oxir-oqibatda Xitoyda ozodlik harakatining kuchayishiga olib kelgan.

Min sulolasi hukmronligining o'rnatilishi. 1351- yildu Xitoyda mo'g'ullar zulmiga qarshi qo'zg'olon ko'tarilgan. Qo'zg'olonchilarning asosiy qismini dehqoniar tashkil etgan. Bu qo'zg'olon tarixga ,,qizil peshanabog'liklar" nomi bilan kirgan. Qo'zg'olonga rohib Chju Yuan-Chjan rahbariik qilgan, Qo'zg'olonchilar 1368- yilda Pekin shahrini ishg'ol qilganlar. Qo'zg'olon natijasida mo'g'ullar sulolasi hukmronligi barham topgan. Chju Yuan-Chjan imperatordebe'lon qilingan. U Xitoy tarixida min sulolasi deb atalgan sulola hukmronligiga asos solgan. Minlar 1644- yilgacha hukmronlik qilganlar.

Min sutolasining ichki siyosati. Chju Yuan-Chjan ichki siyosatda mamlakat iqtisodiyotini ko'tanshga katta e'tibor bergan. Avvalo, soliq tizimi tartibga solingan. Soliqlar miqdori kamaytirilgan.

Mo'g'ullar egallab olgan yerlar musodara qilingan. Yerlar yana davlat yerlariga aylantirilib, dehqonlarga chek yer sifatida bo'lib berilgan. Bu esa davlat dehqonlari sonining ko'payishiga olib kelgan. Dehqonlarning qarzlari kechib yuborilgan. Quliar ozod etilgan.

Dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida sug'orish tizimiari barpo etish sohasida katta ishlar amalga oshirilgan.

Ipak yetishtirish keskin sur'atda ko'paydi, Ayni paytda hunar-mandchilikni rivojlantirishga ham alohida e'tibor berilgan. Shoyi va ip gazlamalarga pardoz berish, qog'oz, shisha, chinni, bo'yoq tayyorlash kabi sohalar yanada rivojlangan.

Ipakdan kiyim-kechak tikilgan, yelkanlar yasalgan, shuningdek, musiqa asboblari uchun torlar tayyorlangan.

Hunarmandlarning metall, fil suyagi va qimmatbaho yog'ochdan yasagan buyumlari nodir san'at asarlari edi.

Dehqonchilik va hunarmandchilikning taraqqiy etishi tashqi savdoning rivojlanishiga sabab bo'lgan.

Buyuk Ipak yo'li orqali Xitoydan O'rta Osiyo, Eron va Vizan-tiyaga savdo karvonlari qatnagan. Mamlakat mudofaasi qurollarni tako-millashtirishni ham taqozo etgan.

Chunonchi, XIII asrda miltiq, XIV asrda esa tosh va o'q solib otadigan metall zambaraklar ixtiro qilingan.

Tashqi siyosat. Min sulolasi mamlakat ichki ahvolini mustah-kamlab olgach, istilochilik urushlari olib borgan. Chju Yuan-Chjan davridayoq Koreya va Tibet Xitoy hukmronligi ostida edi. Indo-neziya va Hindi-Xitoy davlatlari Xitoyning vassallariga aylanti¬rilgan.

U yerlarga ko'plab xitoylar ko'chib borganlar. XV asr boshlarida imperiyaning Amir Temur imperiyasi bilan munosabati keskinlashdi. Natijada ikki imperiya o'rtasida urush kelib chiqishi muqarrar boMib qoldi. Biroq Amir Temurning vafoti bunga imkon bermadi.

1407- yilda Min qo'shini Vyetnamni ishg'ol etgan. Vyetnum Xitoyning bir viloyatiga aylantirilgan. Keyinchalik hozirgi Mo*g*ulis~ ton ham bosib olingan.

XV asrning o'rtalaridan boshlab Min imperiyasi taraqqiyoti sekinlasha boshlagan. Bunga mamlakatda yuz bergan moliyaviy inqiroi sabab bo'lgan. Natijada vaqt o'tishi bilan Min imperiyasi o'zga yurtlarga hujum qilish qobiliyatini yo'qotgan. Endi u o'z chegaralarini tashqi hujum xavfidan mudofaa qilishga majbur bo'la boshlagan.

Madaniyat. G'oyat ulkan davlatni idora qilish uchun hukumat o'qimishli kishilarga muhtoj edi. Shu tufayli katta shaharlarda ko'plab maktablar ochilgan. Davlat amaldori bo'lish uchun talaba bir nechta og'ir imtihonlardan o'tishi shart qilib qo'yilgan.

Xitoyda tibbiyot ilmi ham rivojlangan. Chunonchi, Xitoy tibbiyoti kishilarni chechak kasalligiga qarshi emlashni kashf etganligi buning yorqin dalilidir. Xitoyda tarix ilmiga ham katta e'tibor berilgan. Bu xitoylarning o'z mamlakatlari tarixiga qiziqish bilan qarashlari natijasi edi. Xitoylarning bu qiziqishlari ularning: ,,O'tmish - kelajakning ustozi, shuning uchun o'tmishni unutma", - degan maqolida o'z ifodasini topgan edi. Imperatorlar tarix uchun barcha davlat hujjatlarining saqlanishiga alohida e'tibor berganlar.

Xitoyda geografiya fani ham taraqqiy etgan. Bunga asosan harbiy maqsadlarda uyushtirilgan dengiz ekspeditsiya\ari sabab bo'lgan. 62 kema va 30 ming dengiz harbiy jangchisidan iborat Xitoy harbiy dengiz floti yetti marta (1405 - 1433) harbiy dengiz ekspeditsiyasi uyushtirgan. Ularga admiral Chjan Xe qo'mon-donlik qilgan edi. Bu ekspeditsiyalar natijasida Janubi-sharqiy va Janubiy Osiyo dengiz sohillarining mukammal xaritalari tuzilgan.