Kirish,,O'rta asrlar tarixi haqida

Ibodatxonalar orasida Kandarya ibodatxonasi ayniqsa rnashhurdir.

Hindiston tarixiga oid ma'lumotlar ibodatxona devorlariga ishlangan bo'rtma naqsh va suratlarda o'z ifodasini topgan.

Atamalar mazmunini bilib oling

Gras (..qultum", ,,bo'lak") - in'om etilgan yer. Port - suv yo'llarida kemalar to'xtaydigan, yo'lovchi olish, yuk ortish va tushirish uchun maxsus qurilgan joy.

1 oshirilgan. Bu esa soliqlarning tobora ortib borishiga olib kelgan. Og'ir soliqlar dehqonlarning tinka-madorini quritar edi. To'yib ovqat vemaslik, ocharchilik ularning yo'ldoshi edi. Natijada dehqonlar qo'zg'olon ko'tarishga majbur bo'lganlar. Dehqonlar qo'zg'olonining eng yirigi 875-884- yillarda bo'lib o'tgan. Qo'zg'olonga sobiq harbiy xizmatchi Xuan Chao rahbarlik qilgan.

Qo'zg'olon imperiyani larzaga solgan. 880- yilda Xuan Chao o'zini hatto imperator deb ham e'lon qilgan. Tan sulolasi ko'chmanchilarning yordami bilan 884- yildagina qo'zg'olonni bostirishga erishgan.

Qo'zg'olon tan sulolasi hokimiyatini zaiflashtirgan. Bundan viloyat hukmdorlari foydalanganlar. Ularda separatchilik kayfiyati kuchaygan. Oxir-oqibat 907- yilga kelib Tan imperiyasi qulagan. Bu hodisadan so'ng Xitoyda bir necha o'n yillar siyosiy tarqoqlik hukm surdi.

Dehqonlar qo'zg'oloni izsiz ketmadi. Uning oqibatida dehqonlarni holdan toydiruvchi o'ta og'ir soliq tizimi barham topdi.

Yer egaligi munosabatlari. Xitoyda butun yer rasman davlat mulki hisoblangan. Davlat uni aholiga taqsimlab berardi. 624- yilda qabul qilingan qonunga ko'ra, har bir xo'jalik 100 mu dan yer olish huquqiga ega bo'lgan. Uning 80 mu sidan davlatga soliq to'langan. 20 mu si esa meros qoldirish huquqi bilan berilgan.

Uy-joy hamda bog' egallagan yer maydoni 20 mu tarkibiga kiritilgan. Bog'da mevali daraxtlar bilan birga, albatta tut ko'chati parvarish qilinishi shart bo'lgan. Bu tartib Xitoyda ipak qurti boqish zaruratidan kelib chiqqan.

Aholi davlatdan olgan yerlarini sotish huquqiga ega bo 'Imagan. Ular faqat uy va bog'larini garovga qo'yishi yoki sotishi mumkin edi, xolos.

Davlatdan olingan yer uchun har yili soliq to'langan.

Dehqonlar yiliga 30 kungacha davlat uchun turli majburiyatlarni o'taganlar.

Davlat lashkarboshilarga, turli darajadagi amaldorlarga hamda zodagonlarga katta-katta yer maydonlarini in'om qilgan. In'om hajmi 300 mu dan 10 ming mu ni tashkil etgan. In'om yerlar soliqdan ozod etilgan.

Tan imperiyasi davrida amaldorlar 9 darajaga bo'lindi. Amaldorlarga darajasiga qarab maosh o'rniga yer-mulk ajratib berilgan. Tan sulolasi nukmronligi davrida davlat chek yer tizimi to'la qaror topgan.

Xitoy madaniyati. VI-XI asrlarda Xitoyda madaniyat yuksalgan. havas qilsa arzigulik darajada rivojlangan. Ayniqsa, ma-

14-§. V - XI asrlarda Xitoy

Suy imperiyasining tashkil topishi.

V-VI asrlarda Xitoy mayda-mayda davlatlarga bo'linib ketgandi. Bu ko'chmanchtl qabilalar hujumining oqibati edi. VI asrning ikkinchi yarmida^ Xitoyni Buyuk Turk xoqonligi bosib olishi xavfi tug'ildi. Shu \ xavf Xitoyning birlashuvini tezlashtirdi. Bu tarixiy hodisa 589- yilda••& o'z davrining yetakchi lashkarboshilaridan biri Vendi tomonidan amalga oshirildi. Vendi Xitoyda suy sulolasi hukmronligini o'rnatdi.

Birlashgan davlat Suy imperiyasi nomi bilan tarixga kirdi.

Suy sulolasi mustahkam markaziy hokimiyat barpo eta olmadi, Hokimiyat amalda mahalliy hukmdorlar qo'lida to'planganicha qola berdi. Buning ustiga ko'chmanchi turkiy qabilalarning uzluksiz hujumlari imperiyaning ahvolini yanada og'irlashtirdi. Va nihoyat, imperiyaning istilochilik urushlari uni butunlay holdan toydirdi. Yuqorida qayd etilgan omillar natijasida suy sulolasi barham topdi.

Tan imperiyasi. Xitoydagi og'ir ichki vaziyatdan foydalangan mahalliy hukmdorlardan biri Li Yuan 618- yilda hokimiyatni bosib oldi. U yangi sulola - tan sulolasi hukmronligiga asos soldi. Tan sulolasi Xitoyda 907- yilgacha hukmronlik qildi. Bu davrda Xitoy ulkan imperiyaga aylandi. Imperiya am aid or laming juda katta guruhi tomonidan idora etilardi.

Markaziy boshqaruv olti vazirlik: amallar, soliq, harbiy, sud, jamoat ishlari, marosim ishlari vazirliklari tomonidan amalga oshirilgan.

Imperiya viloyatlarga, viloyatlar okruglarga, okruglar uyezdlarga, uyezdlar bo'Iislarga, bo'lislar o'z navbatida qishloqlarga bo'linib boshqarilgan,

Qishloqlar esa har bir kishi bir-biriga kafil bo'ladigan 5 xonadon birlashmasiga bo'lingan.

Tan sulolasi hukmronligining barham topishi. Imperiyaning istilochilik urushlari haddan tashqari katta xarajatlar evaziga amalga oshirilgan. Bu esa soliqlarning tobora ortib borishiga olib kelgan. Og'ir soliqlar dehqonlarning tinka-madorini quritar edi. To'yib ovqat vemaslik, ocharchilik ularning yo'ldoshi edi. Natijada dehqonlar qo'zg'olon ko'tarishga majbur bo'lganlar. Dehqonlar qo'zg'olonining eng yirigi 875-884- yillarda bo'lib o'tgan. Qo'zg'olonga sobiq harbiy xizmatchi Xuan Chao rahbarlik qilgan.

Qo'zg'olon imperiyani larzaga solgan. 880- yilda Xuan Chao o'zini hatto imperator deb ham e'lon qilgan. Tan sulolasi ko'chmanchilarning yordami bilan 884- yildagina qo'zg'olonni bostirishga erishgan.

Qo'zg'olon tan sulolasi hokimiyatini zaiflashtirgan. Bundan viloyat hukmdorlari foydalanganlar. Ularda separatchilik kayfiyati kuchaygan. Oxir-oqibat 907- yilga kelib Tan imperiyasi qulagan. Bu hodisadan so'ng Xitoyda bir necha o'n yillar siyosiy tarqoqlik hukm surdi.

Dehqonlar qo'zg'oloni izsiz ketmadi. Uning oqibatida dehqonlarni holdan toydiruvchi o'ta og'ir soliq tizimi barham topdi.

Yer egaligi munosabatlari. Xitoyda butun yer rasman davlat mulki hisoblangan. Davlat uni aholiga taqsimlab berardi. 624- yilda qabul qilingan qonunga ko'ra, har bir xo'jalik 100 mu dan yer olish huquqiga ega bo'lgan. Uning 80 mu sidan davlatga soliq to'langan. 20 mu si esa meros qoldirish huquqi bilan berilgan.

Uy-joy hamda bog' egallagan yer maydoni 20 mu tarkibiga kiritilgan. Bog'da mevali daraxtlar bilan birga, albatta tut ko'chati parvarish qilinishi shart bo'lgan. Bu tartib Xitoyda ipak qurti boqish zaruratidan kelib chiqqan.

Aholi davlatdan olgan yerlarini sotish huquqiga ega bo 'Imagan. Ular faqat uy va bog'larini garovga qo'yishi yoki sotishi mumkin edi, xolos.

Davlatdan olingan yer uchun har yili soliq to'langan.

Dehqonlar yiliga 30 kungacha davlat uchun turli majburiyatlarni o'taganlar.

Davlat lashkarboshilarga, turli darajadagi amaldorlarga hamda zodagonlarga katta-katta yer maydonlarini in'om qilgan. In'om hajmi 300 mu dan 10 ming mu ni tashkil etgan. In'om yerlar soliqdan ozod etilgan.

Tan imperiyasi davrida amaldorlar 9 darajaga bo'lindi. Amaldorlarga darajasiga qarab maosh o'rniga yer-mulk ajratib berilgan. Tan sulolasi nukmronligi davrida davlat chek yer tizimi to'la qaror topgan.

Xitoy madaniyati. VI-XI asrlarda Xitoyda madaniyat yuksalgan. havas qilsa arzigulik darajada rivojlangan. Ayniqsa, ma tematika, astronomiya, geografiya va tarix ilmida katta yutuqlarga erishilgan.

Chunonchi, VIII asrda Xitoyda dunyoda birinchi Fanlar akade-miyasi tashkil etilgan. Ayni shu asrda dunyoda birinchi gazeta ham Xitoyda nashr etilgan.

Yodda tilting

Birinchi gazeta ,,Poytaxt axboroti" nomi bilan chiqarilgan. Bu gazeta XX asr boshlariga qadar chop etib kelingan.

Dunyoda birinchi yozuv qog'ozi va kitob nashri ham Xitoyda ixtiro etilgan. To'g'ri, u davrlarda kitoblar juda sodda usulda bosilgan. Bunda bo'lajak kitob matni dastlab taxtaga o'yib yozilgan. So'ng undan qog'ozga bosib tushirilgan.

IX-X asrlarda Xitoyda dunyoda birinchi bo'lib kompas va porox ixtiro qilingan.

O'rta asrlarda Xitoy o'z yilnomalari bilan ham shuhrat qozongan.

Xitoyda minglab qo'lyozmalar saqlanadigan katta-katta ku-tubxonalar mavjud bo'lgan. Xitoy shaharlarida oliy o'quv yurtlari ochilgan. Ularda davlat amaldorlari tayyorlangan. Xitoyda me'morchi-lik va tasviriy san'at ham yuksak darajada rivojlangan.

Atamalar mazmunini bitib oling

1 mu - olti sotix yer maydoni.

Kompas - turgan joyni aniqlab beruvchi asbob. Uning magnitli strelkasi doimo shitnolni ko'rsatib turadi.

Ikkinchi bo’lim

JAHON XALQLARI O’RTA ASRNING IKKINCHI DAVRIDA ( XI-XV asrlar)

III-bob. Hunarmandchilik va savdo sotiqning rivoji. Shaharlarning yuksalishi.

15 § Yevropada o’rta asrlar shaharlarining vujudga kelishi.

Ho’jalikdagi o’zgarishlar. Shaharlar qadimgi dunyoda ham bo’lgan lekin o’rta asrlar shaharlari jamiyat hayotida tutgan o’rni bilan avvalgi shaharlardan tubdan farq qilgan. XI asrdan boshlab shaharlar jamiyat tarqqiyotini muhim omiliga aylangan.

Buning asosiy sababi Evropada XI asrdan boshlab hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajrakib chiqishi hodisasi ro’y berganligi edi.

Vaqlar o’tishi bilan hunarmandchilik ho’jalikning alohida mustaqil sohasiga aylangan

Hunarmandchilikning mustaqil xo'jalik sohasiga aylanishiga avvalo dehqonchilikning yuksak sur'atlarda rivojlanishi sabab bo'lgan..

XI asrga kelib Yevropada katta miqdordagi yerlar o'rmonlardan tozalangan. Ular ekinzorlarga aylantirilgan. Shu tariqa haydaladigan yer maydonlari tobora kengayib borgan. Dehqonchilikda uch dalali almashlab ekishga o'tilgan.

Dehqonchilikni tobora rivojlantirish zarurati qishloq xo'jalik asbob-uskunalarining takomillashuvini ham talab eta boshlagan.

Yevropa aholisining jun gazlamadan tikiladigan kiyim-kechakka bo'lgan talabi tobora ortib borgan. Bu esa qo'ychilikning rivojlanishiga olib kelgan. Endi gazlama to'qish uchun alohida moslamalarga bo'lgan ehtiyoj yanada ortgan. Qishloq xo'jaligi asbob-uskunalarini va jun gazlama to'qish moslamalarini takomillashtirish zarurati hunar¬mandchilikning yanada rivojlanishiga turtki bo'lgan. Bu ikki omil hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishini zaruratga aylantirib qo'ygan.

Hunarmandchilikning ajralib chiqishi. Oxir-oqibatda hunar¬mandchilik dehqonchilikdan xo'jalikning alohida sohasi bo'lib ajralib chiqdi. Shu tariqa jamiyatda hunarmandchilikni o'ziga asosiy kasb qilib olgan kishilar guruhi vujudga kelgan.

Bu esa o'z navbatida savdo-sotiqning rivojlanishiga asos bo'lgan.

Yodda tilting

Hunarmand o 'z hunarmandchilik kasbi orqali tirikchilik qila oladigan, o'zining mehnat qurollari va ustaxonasiga ega, sotish uchun turli buyumlar ishlab chiqaradigan, shaxsan erkin bo 'Igan mayda mulkdordir.

Qishloq xo'jaligining o'sishi ortiqcha mahsulotni vujudga keltirgan. Dehqon ortiqcha mahsulotni shaharga olib borib sotgan. Uning o'rniga hunarmandchilik buyumlarini sotib olgan. Bu omil savdo-sotiqning rivojlanishiga asos bo'lgan.

Shaharlarning vujudga kelishi. V - XI asrlarda shaharlar hunar¬mandchilik va savdo markazlari emas edi. Bunga natural xo'jalik hukm surganligi sabab bo'lgan.

O'rta asrlaraing ikkinchi yarmida vaziyat o'zgardi. Hunarmandlar dastlab o'zlari yasagan mahsulotlarni sotish uchun xaridor izlaganlar.

Bu noilojlik oqibati edi, albatta. Xaridor izlash oson ish emas edi. Bora-bora hunarmandlar o'zlariga manzilgohlar barpo etganlar. ManzilgoMar uchun katta-katta yo'llar kesishgan chorrahalar, daryo kechuvlari, dengiz gavanlariga yaqin joylar tanlangan.

Ular o'z uylarini monastirlar va feodallar qasrlarining devorlari yoniga qurishgan.

Hunarmandlar nima uchun aynan ana shu joylarga ko'chib kelardilar? Monastir va qasrlarda yashovchi kishilar hunarmandlarga uy jihozlari, qurol-yarog'lar yasashga, kiyim-bosh tikishga buyurtmalar berardi. Urush bo'Iib qolgan taqdirda qal'a devorlari orqasiga bekinib jon saqlash mumkin edi. Bu yerlarga ko'plab savdogarlar tez-tez kelib turar, keyinchalik shu yerda muqim turib qolardilar. Ular qimmatbaho sharq mollari, shu bilan birga, temir, tuz, charm, jun kabi mahsulotlar olib kelardilar. Qishloq xo'jalik mahsulotlarini sotib, o'zlariga zarur buyumlami xarid qilish uchun tevarak-atrofdagi qishloqlardan dehqonlar kelardi. Hunarmandlar ularga o'z buyumlarini sotishardi. O'zlariga zarur xomashyolarni esa sotib olardilar. Hunarmandlarning qishloq xo'jaligidan ajralishi hamda savdo-sotiqning rivojlanishi natijasida Yevropada o'rta asr shaharlari vujudga keldi.

Yodda tilting

Shahar - hunarmandchilik va savdo-sotiq markaii bo 'Igan yirik aholi manzilgohi

Shaharlarning vujudga kelishi qishloqning ham keng ko'lamda bozor bilan bog'lanishiga olib keldi. Bu esa natural xo'jalikka katta zarba berdi.

Shahar mudofaasi. O'rta asrlarda Yevropada Strasburg, Augsburg, Gamburg, Brandenburg, Sen-Jermen, Oksford, Kembridj, Frankfurt, Bryugge kabi ko'plab shaharlar vujudga keldi.

Shaharliklar va qaroqchilarning hujumlaridan himoyalanish uchun o'zlari yashayotgan hududlar atroflda zovurlar qazib, ko'tarma qilib o'rab olar, ustiga qator qoziqlar qoqardilar. Keyinchalik bu istehkomlar g'isht devorlar bilan almashtirilgan. Shaharga kelayotgan yo'lovchiga uzoqdanoq shaharning devorlari va minoralari yaqqol ko'rinardi. Shaharga osma ko'prikdan o'tib, soqchilar doim hushyorlik bilan qo'riqlab turadigan mustahkam darvozalardangina kirish mumkin edi.

Hunarmandlar ustaxonasi. O'rta asr shahar hunarmandchiligi qo'l mehnatiga asoslangan mayda sanoat ishlab chiqarishi edi.

Hunarmand ustaxonasida hunarmand, shogirdlar va xalfalar mehnat qilardi. Hunarmand usta hisoblanardi. Ustaxona tayyor mahsulotni sotadigan do'kon vazifasini ham o'tagan. Shogird hunar o'rganuvchiedi. Xalfaustaninguyidayashagan. U ma'lum miqdorda mablag' to'plagach, o'zining ustaxonasini ochishi mumkin edi. Buning uchun u namuna bo'la oladigan bir buyum yasashi ham lozim bo'lgan. Ustaxonada barcha ishlar qo'lda bajarilgan.

Hunarmandlar sexi. Hunarmandlar o'zlarini qishloq hunar-mandlari raqobatidan hamda feodallar talonchiligidan himoya qilish uchun sexga birlashganlar. Ustalarning umumiy yig'ilishi sex nizomi (qonun-qoidalari)ni tasdiqlagan.

Nizom hunarmandlardan buyumlarni qat'iy nusxada ishlab chi-qarishni talab qilardi. Har bir ustaning ustaxonasida qancha dastgoh bo'lishi, nechta shogird va xalfa saqlashi mumkin ekanligi belgilab qo'yilgan. Nizom ustalarga buyurtmachi va xaridorlarni, shogird va xalfalarni bir-biridan o'ziga og'dirib olishni taqiqlardi.

Sexlar bir xil hunarmandlarning boshqalar hisobiga boyib ketmasligiga intilardi.

Sexlarga ustalar tomonidan saylab qo'yiladigan oqsoqollar boshchilik qilardi. Ular sex nizomiga rioya qilinishini kuzatib borar va uni buzgan hunarmandlarni qattiq jazolardi. Masalan, London shahrining novvoyi bulka nonni belgilangandan kam og'irlikda pishirib sotsa, uni qafasga solishib shahar aylantirishar, xaloyiq oldida sharmandasini chiqarardilar. Parij va boshqa ko'p shaharlarda sifati past buyumlarni bozor maydonidagi Ja'nat ustuni" oldiga qo'yardilar. Jarima eng ko'p qo'llaniladigan jazo edi.

Har bir sexning o'z gerbi va bayrog'i bo'lgan.

Atamalar mazmunini bilib oling

Sanoat - xo'jalikning xomashyodan tayyor mahsulot ishlab

chiqaruvchi sohasi.

Xalf'a - ustaning eng yaqin yordamchisi.

16-§. Tovar xo'jaligi va savdo-sotiq

Tayanch tushunchalar

Tovar. Tovar xo'jaligi. Yarmarka. Sarrof. Bank. Birja. Broker.

Tovar xo'jaligining vujudga kelishi. Tovar sotish uchun ishlab chiqariladigan mahsulotdir.

Hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishi hunarmandchilik va dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarishni yanada kengaytirdi. Hunarmand ham, dehqon ham bir-biri bilan savdo qilishdan birday manfaatdor edi. Shu tariqa hunarmandchilik va dehqonchilik tovar xo'jaligiga aylana borgan. Bu esa savdo-sotiqning tobora rivojlanishiga olib kelgan.

Yodda luting

Tovar xo'jaligi bozorda sotish uchun mahsulot ishlab chiqaradigan xo'jalikdir.

Tovar xo'jaligining rivojlanishi natural xo'jalikning ahamiyatini tobora pasaytirgan.

Savdo-sotiq rivoji yo'lidagi to'siqlar. O'rta asrlarda savdo-sotiq foydali, ammo qiyin va xatarli ish edi. Savdogarlarni quruqlikda yo'lto'sarlar - ritsarlar talardi. Dengizda esa qaroqchilar shilib olardi. Savdogarlar feodal yeridan, ko'prigidan, daryo kechuvidan o'tganligi uchun boj to'lashga majbur edi. Feodallar o'z daromadini ko'paytirish uchun quruq joylarga ham ko'prik solganlar. Savdogarlar ot-aravalaridan ko'tarilgan chang uchun ham soliq to'laganlar.

Yo'llar tor bo'lib, tosh yotqizilmaganligi uchun bahor va qishda yurib bo'lmaydigan darajada botqoq bo'lib ketardi. Arava g'ildiraklari sinishi oqibatida yerga ag'darilib tushgan tovar o'sha yer egasining o'ljasi hisoblanardi. Dovulda halokatga uchragan kema yukini to'lqin qirg'oqqa chiqarib tashlasa, sohil egasi bo'lgan feodal o'sha tovarlarni o'ziniki qilib olardi.

Savdogarlar o'zlarini talonchilikdan himoya qilish uchun gil-diyalarga birlashganlar.

Ular talanishdan omon qolish maqsadida bir to'da bo'lib olishar, soqchilar yollar va ularning qo'riqchiligida safarlarga chiqardilar.

Sharq bilan savdo-sotiq aloqalari. Sharoit og'irligiga qaramay savdo-sotiq rivojlanib bordi. Yevropa savdogarlari Sharq mamlakatlari bilan azaldan savdo-sotiq qilardi. Ular O'rta Yer dengizidan Suriya va Misr portlariga borardilar. Arab va Eron savdogarlari bu yerlarga qimmatbaho sharq tovarlarini olib kelardilar. Yevropa savdogarlari ulardan zeb-ziynat buyumlari, ziravorlar sotib olib, ularni o'z mamlakatlaridagi boylarga sotib, ko'p foyda topardilar. Dorixona tarozilarida tortilib, oz-oz miqdorda sotiladigan ziravor oltinga teng turardi.

Italiyadagi Venetsiya va Genuya shaharlarining savdogarlari Sharqqa boradigan savdo yo'llarini o'z qo'llariga oldilar.

Bu ikkala shahar ham mustaqil shahar - respublika bo'lib, nokimiyat boy savdogarlar qo'Iida edi. Ularning savdo flotlari, o'nlab "ylari, omborlari va do'konlari bo'lardi.

Sharq bilan savdo-sotiq qilish natijasida O'rta Yer dengizi bo'yidagi Yevropa shaharlari, ayniqsa, Italiya shaharlari o'sdi va boyib ketdi.

Yodda luting

Respublika - hokimiyatning oliy boshqaruv organlari sayhv yo'li bilan shakllantiriladigan davlat.

Yevropa shimolidagi savdo-sotiq ishlari. Boltiq va Shii dengizlardan muhim savdo yo'llari o'tardi. Bu yerda tuz, mo'yna, movut, mum, yog'och, temir va xo'jalik uchun zarur bo'lgan tovarlar bilan savdo qilinardi. Bunda Rusdagi Novgoroddan Angliyaning poytaxti Londongacha Shimoliy Yevropa mamlaki va shaharlarining savdogarlari savdo-sotiq qilardi. Savdo-sotiq Bryugge shahri edi.

Yevropa shimolidagi savdo-sotiqda yetakchilikni egallash u( nemis shaharlarining savdogarlari XIV asrda ganzaga (ya'ni inifc birlashdilar. Ganzaga 70 dan ortiq shahar kirardi. Bu ittifc Germaniyaning Lyubek shahri boshchilik qilardi.

Ganza savdogarlari Shimoliy va Boltiq dengizi bo'ylarida boriladigan savdo-sotiq ishlaridan o'z raqiblarini siqib chiqari! urinardilar. Novgorod, Bryugge, London va boshqa shaharlarda uli mustahkam savdo saroylari bor edi. Ganza katta flotga ega edi.

Yarmarkalar va sarroflar. Yevropaning odamlar eng to'planadigan savdo-sotiq joylarida bir yilda bir marta o'tkazill bozorlar ochilgan. Bunday bozorlar yarmarka deb atalgan. Savd< yarmarkalarda bozori chaqqon tovarlarni arzonga sotib olib, savdogar va hunarmandlarga ulgurji sotardi.

Xin asrda eng mashhur yarmarkalar Fransiyaning shimoli-sl Shampan grafligida ochilgan. Shampan yarmarkalarida Sharqi ziynat buyumlari ham, Shimoliy Yevropaning tovarlari ham sot

Savdogarlarning do'konlari joylashgan rastalar yonida si pul ishlari bo'yicha mutaxassislar o'tirardi. Savdogarlar sarroflar yordamiga juda muhtoj edi. Chunki har bir mamlakatda og'irligi va zarb shakli turli bo'lgan pullar yurardi. Bu pullarni qirollargina emas, balki yirik feodallar va katta shaharlar ham chiqarardi. Faqat Fransiyaning o'zida kamida 80 xil tanga zarb qilinardi. Sarroflar muayyan xizmat haqi evaziga ularning pullarini yarmarkada muomalada yuradigan pullarga almashtirib berardi.

Sarroflarnng puli asta-sekin ko'payib bordi. Ular qarzga pul beradigan bo'ldilar. Qarzga olingan pulni ma'lum muddatda foydasi bilan qaytarib berish lozim edi. Shu tariqa sarroflar sudxo'rlarga aylanardilar.

Banklarning vujudga kelishi. Savdo-sotiqning rivojlanishi banklarni vujudga keltirgan.

Dastlabki bankirlar sarroflar va sudxo'rlar bo'lishgan. Ular foiz «evaziga qarz berishardi. Shuningdek, pullarni saqlash uchun ham qabul '"qilishardi. Xizmat vazifalariga ko'ra, bir mamlakatdan ikkinchi ™mamlakatdagi savdogarlarga pul jo'natishar edi.

shu tariqa yana ikki qudratli tabaqa - savdogarlar va sarmoyadorlar-,'pl °rlar tabaclasi ham shakllangan. Ularning qo'lida katta boylik to’plangan.

Birjalarning vujudga kelLshi. O'rta asrlar Yevropasida dastlabki bkjalar 1409- yilda Bryugge (Gollandiya)da, 1460- yilda Antverpen (Belgiya)da, 1462- yilda Lion (Fransiya)da vujudga keldi. Birjalar tovar, valuta, ulgurji savdo bozorlaridir. Tovarlarning birjalar orqali sotilishi yo'lga qo'yila boshlangan. Bunda asosiy o'rinni brokerlar o'ynagan.

Ular mijoz-sotuvchi topshirig'i bilan uning foydasiga ish yuritgan. Broker mijoz tovarini uni qanoatlantiradigan narxda sotilishini kafolatlashda muhim o'rin tutgan.

AtamaUir maununini bilib oting

Bank - katta miqdorda pul saqlanadigan joy.

Broker - oldi-sotdi shartnonialarini tuzishda vositachilik

qiluvchi shaxs. Gildiya - savdogarlar ittifoqi.

17-§. Yevropa shaharlari hayoti. Osiyo shaharlari

Tayanch tushunchalar

Shaharlarning feodallarga qarshi kurashi. Shaharlarning o'z-o'zmi b&shqarishi, Shaharliklar turmushi. Osiyti shaharlari. Hunarrnandchilik va savdo.

Shahar va feodallar. Shahar qayerda paydo bo'lmasin, u

paydo bo'lgan yer albatta qaysidir feodalga tegishli bo'lib chiqardi. Bu o'rta asrlarning birinchi davrida qirolning yer in'om etish siyosati oqibati edi.

Dastlab feodallar o'z yerlarida paydo bo'lgan shaharlarga homiylik qilgan edilar. Shaharlar o'sib boyigach, feodallar ulardan olinadigan soliqlarni ko'paytira borganlar. Bu esa shaharlarning rivojiga to'sqinlik qila boshlagan.

Endi shahariar feodallar zulmiga qarshi bosh ko'targan. Shaharliklar sabot va matonat bilan kurashish uchun qasamyod qabul qilardilar.

Shaharlar bir necha o'n, ayrimlari hatto yuz yillab o'z mustaqil-liklari uchun kurashganlar. Ularning maqsadi - erkin shahar maqomiga ega bo'lish edi.

XII - XIII asrlarda butun G'arbiy Yevropada shaharlarning feo¬dallarga qarshi kurashlari bo'lib turdi. Ba'zi shahariar qonli urush va qo'zg'olonlar yo'li bilan mustaqillikka erishdi. Ba'zilari esa feodalga pul to'lab, mustaqil bo'lib oldilar. Ammo ko'p shahariar qancha harakat qilmasin, bari bir feodallar hukmronligidan qutula olmaganlar.

Shaharlarning o'z-o'zini boshqaruvi. Mustaqillikka erishgan shaharliklar boshqaruv ishlarini o'z qo'llariga oldilar. Shahar o'z sudi, xazinasi va qo'shiniga ega bo'ldi. Shaharlar tepasida shaharliklar saylab qo'yadigan shahar kengashi bo'lgan. Fransiya va Angliyada shahar kengashining boshlig'i mer deb atalardi. Xazina, qo'shin kengash ixtiyorida edi.

Shaharlarning mustaqillik uchun kurashi oqibatida shaharliklar feodallarga qaramlikdan qutuldilar. O'z xo'jayinidan qochib ketgan dehqon shaharga kelib bir yilu bir kun tura olsa, erkin hisoblanardi.

Shaharlar feodallar hukmronligidan ozod bo'lgandan keyin yana-da tezroq o'sa boshladi. Shaharga qishloqlardan qochib keluvchilar ko'paya bordi. Ular o'z mehnatlari bilan shahariar boyligini orttirardi.

Shaharliklar turmushi. O'rta asr shaharlarining aholisi nisbatan ancha kam edi. Odatda ular 5-6 ming kishidan oshmasdi. G'arbiy Yevropadagi sanoqli shahariar, chunonchi, Angliyada London, Fransiyada Parij shahri aholisigina bir necha o'n ming kishidan iborat edi.

Devorlar bilan qurshab olingan kichkina hudud shaharliklarga torlik qilardi. Shuning uchun ham uylar 2-3 qavat qilib solinardi, yuqori qavatiar pastkiqavatlarustidaxuddiosilibturganday edi. Ko'chalar tor edi. G'arbiy Yevropa shaharlarida uzoq vaqtgacha toshko'chalar bo'lmagan. Kechalari ko'chalar yoritilmagan. Yog'ingarchilik vaqtlarida shahar ko'chalari ko'lmak bo'lib yotardi. Ifloslik yuqumli kasalliklarning tarqalishiga olib kelgan. Bu kasalliklardan ko'plab odamlar halok bo'lgan.

Shahardagi birdan-bir keng joy - bozor maydoni hisoblangan. Shaharning bosh cherkovi - sobori bozor maydoni yonida bo'lardi