Кирисиў Тийкарғы бөлим 1-бап. Кирисиў

4-§. Тыңшылық (ЖК 160 -статясы )
Тыңшылықтың тиккелей обиекти Өзбекстан Республикасы суверенитет,аймақлық қол қатылмаслығы, қаўипсизлиги, қорғаў потенциалы, економикасы тийкарлары болып табылады.
Мәмлекет сырларын қурайтуғын мағлыўматлар ямаса Өзбекстан Республикасы сыртқы қаўипсизлигине зәлел жеткизиў ушын қолланылыўы
мүмкин болған мәмлекет сырларын қурайтуғын мағлыўматлардан тысқары басқа мағлыўматлар да тыңшылықтың предмети есапланады.
Басқа мағлыўматлар дегенде, шет ел мәмлекет разведкасини қызық -
тирувчи, лекин мәмлекет сырын ташкил етпейтуғын (мысалы, жоллардың мәлим участкалары ҳаққында мағлыўматлар, олардың сызылмалары (фотосуратлари); анық бир шахсты характеристикалайтуғын мағлыўматлар ; мәлим аймақтың топырағы, сувидан үлгилер ҳәм сол сыяқлы мағлыўматлар ) мағлыўматлар түсиниледи.
Жасырын мағлыўматларды жеткизиў түрли жоллар менен әмелге асырылыўы мүмкин. Оның ушын арнаўлы таярланған, шифрланған жазыўлар,жасырын жазыўлар ҳәм басқалардан пайдаланыўады. Мағлыўматлар тиккелей шет мәмлекет ўәкиллери, оның разведкаси ҳәм дәлдалшыларына жеткезилиўи мүмкин. Мағлыўматлар мәмлекет сырын қураўы зәрүр болып табылады. Сырт ел Разведкаси тапсыриғи менен топлантуғын барлық басқа мағлыўматлар тыңшылық ушын болатуғын жуўапкерликти есаптан тысқары етеди.
Тыңшылық обиектив тәрепден түрли жоллар : өз хызметине көре жасырын мағлыўматларға ие шахстан усы мағлыўматларды урлаў, ҳүжжетлер ямаса буйымлардан ўаотография жолы менен нусқа алыў, оны урлаў (үлгилер, бөлимлер, мурватлар, әсбаплар ҳәм т.б. ), жасырын мағлыўматларды билетуғын кисилер менен олардан мағлыўматларды алыў ушын байланысде болыў, аўышлығы, әмелдеги баспасөз деги мағлыўматтан пайдаланып ҳәм басқалар менен жеткезилиўи мүмкин.
Тыңшылықтың екинши көриниси болып, шет ел разведка есапланады,яғный мәмлекет шөлкемлери (органлар системасы ) ямаса шет ел мәмлекет арнаўлы хиз-матининг көринислери - тексериўшилик (тыңшылық ) искерлигин әмелге асырыўға мәмлекет ҳүкимет кепилликине ие болған мәмлекет шөлкемлериниң бөлек бөлиндилери.
Коърилаётган елемент мәнисинде жеткизиў дегенде, мәмлекет сырларын хабар бериў ямаса Өзбекстан Республикасына зәлел жеткизиўи мум-ашыў болған басқа мағлыўматларды нызамда көрсетилген шет ел дәлдалшыларға жеткезилиўи түсиниледи. Бундай хабар (хабар бериў) аўызша, жазба ямаса көргезбели - көрсетиўкорона тәрзде ҳәм қәлеген усыл менен (қолдан-қолға, дәлдалшы арқалы, жазба мағлыўмат,компютер тармағы, видеокассета, телефон, радиоалоқа, жасырыў жайы арқалы ) әмелге асырилатуғын ҳәрекетлер болып табылады.
Жеткизиўдиң усыллары ҳәм көринислери жынаяттың квалификатсиясига тәсир етпейди.
Шет ел мәмлекет, шет ел шөлкем, агентликлерге мәмлекет сырларын ташкил етиўши ямаса шет ел мәмлекет разведкаси тапсыриғига қарай Өзбекстан Республикасына қарсы қөллаў ушын басқа мағлыўматларды жеткизиў көринисиндеги тыңшылық, тийисли мағлыўматларды иесине жеткизиў ўақтындан баслап тамамланған жынаят есапланады.
Мәмлекет сырлариниоъғирлаш, өзинде миллий нызамшылық менен одан хабарлы болыў шекленген мағлыўматларды топлаўдың арнаўлы, өзине
Тән көринисин қурайды. Мағлыўматларды жыйнаўдың бундай усылы мәкемелер, шөлкемлер, кәрханалардан ямаса мағлыўматларға ие басқа шахслардан мәлим ҳүжжетлерди (есабат, жоба, сызылма, технологиялық карта ҳәм басқалар ), буйымлар үлгилери, арнаўлы әдебиятлардың нусқалары
ҳәм басқаларды келилаб алыўды қурайды.
Мәмлекет сырларын урлаў жасырын ямаса ашықчасига, зорлық ислетип ямаса ислетместен жүз етилиўи мүмкин. Мәмлекет сырларын зорлық ислетген ҳалда урлаўда айыплы ҳәрекетлерин жумыстың шараятындан келип шығып ҳәм қолланылған зорлықшылықтың характеристикаына көре жынаяттың өзгешелиги бойынша квалификатсия қылыў керек.
Мәмлекет сырларын урлаў көринисиндеги тыңшылық, нызамда көрсетилген иесине жеткизиў мақсети менен әмелге асырылған тыңшылық,айыплы расында мәмлекет сырларына ие болған ўақтындан баслап жынаят тамамланған есапланады.
Мәмлекет сырларын ямаса Өзбекстан Республикасына зәлел жеткизиўи
мүмкин болған басқа мағлыўматларды жыйнаў тыңшылықтың алдынғы еки көриниси сыяқлы урлаўдан тысқары, ҳәр қандай усыл менен мағлыўматларды табыўдан дүзиледи. Жыйнаўдың басқа усыллары түрлише болыўы мүмкин: шахсан мағлыўматларды жыйнаў (визуал бақлаў, сүўретке алыў, жасырынша еситиў, ҳүжжетлерден нусқа алыў ҳәм сол сыяқлылар ); ақшаға сатып алыў ; басқа шахстың хызметлеринен «яширинча» пайдаланыў ; мағлыўматты техникалық тармақлар арқалы алыў ҳәм басқа жоллар. Мәмлекет сырларын жыйнаў усыллары тыңшылықтың квалификатсиясига тәсир етпейди.
Мәмлекет сырларын Өзбекстан Республикасына қарсы қөллаў ушын басқа мағлыўматларды жыйнаў көринисиндеги тыңшылық, айыплы тәрепинен ҳақыйқатлықтан жыйналғанлығы ҳәм кейинирек оларды шет ел мәмлекет, шет ел шөлкемлер ҳәм олардың агентликлерине жеткизиў мақсетин анықланған ўақтындан баслап жынаят тамамланған есапланады.
Мәмлекет сырларын қурайтуғын мағлыўматларды сақлаў - бул анық бир физикалық ямаса юридикалық шахсқа тийисли болған қандайда бир-бир мәканда ямаса аймақта ҳәм де олардың сақланыўын тәмийинлейтуғын басқа орынларда жайласқан мағлыўматларды өзинде сақлаған материаллық буйымға (жеткезиўши) иелик қылыў болып табылады. Усының менен бирге бул буйымды сол жайға Сақлаўшының өзи жайластырлығи ямаса оның разылығы менен басқа шахс тәрепинен алып келинлыги әҳмиетсиз болып табылады. Бирақ, белгиленген буйымды сақлаў ушын жай ямаса аймақты усыныс еткен шахс алдынан, яғный олар жеткезилишидан алдын олардың мәмлекет сырларын уйымластырыўын билсе, бул шахс да тыңшылық ушын жуўапкерликке қатнасыўшылық белгиси бойынша тартылыўы керек.
Бизиң көзқарасымыздан, сақлаў сыяқлы, соның менен бирге, тыңшылықтың басқа көринислери бар екенлигинде әмелге асырылған мәмлекет сырларын ташкил етиўши мағлыўматларды алып өтиў (апарыў ) ни да квалификатсия қылыў керек.
Алып өтиў (апарыў ) - бул мәмлекет сырларын қурайтуғын мағлыўматлар материаллық сақлаўшысын бир орындан екинши жайға шахсан,адам арқалы ҳәр қандай транспорт жәрдеминде өткерилиш усылы ҳәм сақлаў жайыннан қарамастан көширилиўи болып табылады.
Жиберилиш - бул мағлыўматларды бир орындан екинши жайға почта ямаса жүк арқалы көзаба ҳәм де ҳайўанларды ямаса қусты қоллаған ҳалда (ыйт,делфин ямаса хатшы кептер ҳәм басқалар ) жыбериў болып табылады. Алып өтиўден айрықша болып есапланыў жыбериў айыплының тиккелей қатнасыўисиз әмелге асырилады.
Мәмлекет сырларын Өзбекстан Республикасына қарсы қөллаў ушын басқа мағлыўматларды сақлаў көринисиндеги тыңшылық, айыплы тәрепинен ҳақыйқатлықтан сақланганлыгы ҳәм кейинирек, оларды шет ел мәмлекет, шет ел шөлкемлер ҳәм олардың агентликлерине жеткизиў мақсетин анықланған ўақтындан баслап жынаят тамамланған есапланады.
Субйектив тәрепден тыңшылық бәрҳәма қасдни талап етеди. Мәмлекет
сырларынан ибарат болған мағлыўматларды шет мәмлекет шөлкемине ямаса олардың ўәкиллерине абайсызлық менен жеткизиў тек мәмлекет сырларын жарыялаў жынаят қурамын қураўы мүмкин (ЖК 162-статясы )Тыңшылық бәрҳәма туўры қас менен жүз етиледи. Бундай айыплы шет мәмлекетине, сырт ел шөлкемине ямаса олардың ўәкиллерине мәмлекет сырларын жеткезгенлигин билади ҳәм усы қылмысты қәлейди.
Тыңшылықтың субйекти 16 жасқа толған, шет ел мәмлекет пуқарасы ямаса пуқаралығы болмаған шахс.
Тыңшылық жынаятында, шахстың тийисли шәртлерге әмел еткенинде,
жынаятлы жуўапкерликтен ямаса жазадан азат етилиўи де қолланылады.
ЖК 160 -статясы 2-бөлегинде белгиленгениндей, «чет ел, халық разведкаси менен шериклик етиўге тартылған шахс, егер, өзине жүклетилген
тапсырманы орынлаў майданынан ҳеш қандай ҳәрекет жүз етпестен, бул ҳаққында өз ихтиёри менен ҳүкимет шөлкемлерине хабар берса, жуўапкерликтен азат етиледи».
ЖК 160 -статясы 3-бөлегине қарай, «оъзининг жынаятлы искерлигин қәлеген түрде тоқтатган ҳәм қылмысы туўрысында ҳүкимет орган -ларига хабар берип, жынаяттың ашылыўына актив жәрдем берген шахс,егер, мәмлекет ушын келип шығыўы мүмкин болған салмақли ақыбетлердиң алды алынған болса, жазадан азат етиледи».
Мәмлекет ушын келип шығыўы мүмкин болған салмақли ақыбетлер дегенде, Өзбекстан Республикасы суверенитет, аймақлық қол қатылмаслығы,қаўипсизлиги, қорғаў потенциалы ҳәм економикасына зәлелдиң жеткезилишини түсиниў керек.