Кирисиў Тийкарғы бөлим 1-бап. Кирисиў

МАЗМУНЫ

1. 
   Кирисиў
   
2. 
   Тийкарғы бөлим
   

1-БАП.

Кирисиў
Теманың актуаллығы.


1-§. Мәмлекетке сатқынлық қылыў (ЖК 157-статясы )
Мәмлекетке сатқынлық қылыў оғада салмақли жынаятлардан бириболып табылады. Мазмунан бул ҳәрекет өз халқига салыстырғанда сатқынлық қылыў болып табылады.
Мәмлекетке сатқынлық қылыўдың тиккелей обиекти Өзбекстан Республикасының миллий қаўипсизлигин қурайтуғын ҳәм суверенлиитетдан,
аймақлық қол қатылмаслыгдан, қаўипсизликтен, өзин қорғаў ете алыўлықтан ҳәм мәмлекеттиң економикасынан ташкил тапыўшы сыртқы қаўипсизлиги есапланады.
Өзбекстан Республикасының миллий қаўипсизлиги - бул Өзбекстан Республикасында суверенлиитет иеси ҳәм ҳәкимияттың бирден-бир дәреги болған Өзбекстан көп миллетли халқиниң қаўипсизлиги болып табылады.
Суверенлиитет мәмлекет ишинде мәмлекет ҳәкимиятының үстинлиги және оның сыртқы сиясий искерликте ғәрезсизлигин аңлатады. Өзбекстан Республикасының суверенитет оның пүткил аймағына салыстырғанда әмел етеди.
Аймақлық қол қатылмаслыг дегенде, Өзбекстан Республикасының аймағы ҳәм шегарасының пүткиллиги ҳәм бөлиндислиги түсиниледи. Өзбекстан Республикасының мәмлекет шегараларыға шекем болған қурғақлық, суў, жер қəри ҳәм ҳаўа бослықларының барлығы оның аймағы есапланады.
Мәмлекеттиң қаўипсизлиги оның мәплериниң ўақытында ҳәм толық әмелге асырылыўында көринетуғын болады. өз гезегинде, мәмлекет мәплери
Өзбекстан Республикасының конститутсион басқарыў принцпыы, суверенитет ҳәм аймақлық пүтинлигиниң бирлигинен, сиясий, економикалық және социал теңлик,нызамшылықты тәмийинлеў ҳәм ҳуқық тәртибин қоллап-қуўатлаў, тең ҳақылы ҳәм де өз-ара мәпли халық аралық мунасәбетлерден дүзиледи.
Қорғаў потенциалы өзинде економикалық, әскерий, социал, ҳуқықый ҳәм мәмлекеттиң сыртындан болатуғын ҳүжимди сапластырыў бойынша басқа мүмкиншиликлери системасы, яғный әскерий қудыретин аңлатады.
Економика дегенде, мийнетти қоллаған ҳалда адамлар тәрепинен турмысты тәмийинлеў, мүтажликлерди қандырыў ушын турмыслық зәрүр имко-ниетлерди, шараятларды ҳәм қуралларды жаратыўшы мәмлекеттиң халық хожалығы ямаса оның бөлеги, обиектлер, процесслер 1 түсиниледи. Економика өзинде материаллық ислеп шығарыў тармақларын - аўыл хожалығы, транспорт,саўда-сатық, салмақли ҳәм жеңил санаат ҳәм басқалар ҳәм де номоддий тармақлар - мәденият, ден саўлықты сақлаў, руўхыйлық ҳәм басқаларды сәулеленген етеди.
Мәмлекетке сатқынлық қылыўдың предметин Өзбекстан Республикасының 1993 жыл 7 майдағы 848-ХИИ-санлы «Мәмлекет сырларын қорғаў ҳаққында»ги Нызамында берилген мәмлекет сырларын ташкил етиўши мағлыўматлар қурайды 2. Мәмлекет сырлары дегенде, мәмлекет тәрепинен қорғаўланатуғын ҳәм арнаўлы дизимлер менен шегаралап қойылатуғын бөлек әҳмиетли, улыўма жасырын ҳәм жасырын әскерий, сиясий, економикалық, илимий-техникалық ҳәм басқа қыйлы мағлыўматлар түсиниледи.
Мәмлекет сири жарыялаылыўы мәмлекеттиң әскерий-економикалық мүмкиншиликлериниң сапа жағдайына унамсыз тәсир етиўи ямаса мәмлекеттиң қорғаў қәбилети, мәмлекет қаўипсизлиги, економикалық ҳәм сиясий мәплери ушын басқа салмақли ақыбетлер келтирип шығарыўы мүмкин болған мағлыўматлар болып табылады.
Әскерий сыр жарыялаылыўы мәмлекеттиң қорғаў қәбилети, мәмлекет қаўипсизлиги ҳәм Қураллы Күшлери ушын салмақли ақыбетлер келтирип шығарыўы мүмкин болған әскерий өзгешеликке ие мағлыўматлар болып табылады.
Хызмет сири жарыялаылыўы мәмлекет мәплерине зәлел жеткизиўи мүмкин болған пән, техника, ислеп шығарыў ҳәм басқарыў тараўына тийисли мағлыўматлар болып табылады.
Мәмлекетке сатқынлық қылыўдың обиектив тәрепи Өзбекстан Республикасының суверенитетке, аймақлық қол қатылмаслығына, қаўипсизлигине,қорғаў қудыретине, економикасына зыян жеткизетуғын душпан тәрепке өтиў, тыңшылық қылыў, шет мәмлекетке, сырт ел шөлкемлери ямаса олардың ўәкиллерине Өзбекстан Республикасына қарсы душпанлық искерлиги алып барыўында жәрдем бериў ҳәм шет мәмлекетке басқа жәрдемлерди көрсетиўде көринетуғын болады.
Мәмлекетке сатқынлық қылыў ҳәрекетлериниң усы дизими толық болып,оны түсиндирме бериўдиң ҳәжети жоқ.
Тыңшылық қылыў дегенде, шет мәмлекетке, сырт ел шөлкемлери ямаса
олардың ўәкиллерине жеткизиў мақсетинде мәмлекет сырларын қурайтуғын
мағлыўматларды жыйнаў, урлаў ҳәм хабарлы қылыў ҳәрекетлери түсиниледи.
Айтып өтиў керек, мәмлекетке сатқынлық қылыў көринисиндеги тыңшылық қылыў жынаяты ушын тек Өзбекстан Республикасы пуқаралары жуўапкерликке тартыладылар.
Егер тыңшылық ҳәрекети сырт ел пуқарасы ямаса пуқаралығы болмаған шахс тәрепинен жүз етилсе, айыплы шахстың жынаятын ЖК 160 -моддаси (Тыңшылық ) бойынша квалификатсия қылыў керек.
Шет ел мәмлекет дегенде, ҳәр қандай (Өзбекстан Республикасындан тысқары ) халық аралық бирлеспе тәрепинен тийисли басқарыў түри (Республика, монархия) га ие болған БМТ га əзолигидан қарамастан ҳәм де Өзбекстан Республикасы менен дипломатик мунасәбетлердиң әмелдеги ямаса жоқлыгынан қарамастан, анық жәмиетли, сиясий шөлкем түсиниледи. Усы жағдайда, мәмлекет хоини шет ел мәмлекеттиң өзине ямаса оның шөлкемлеринен биринде (әдетде бул арнаўлы хызмет ямаса ҳуқықты қорғаў шөлкемлери) хизмет етиўи мүмкин.
Шет ел шөлкем (Өзбекстан пуқараларынан тысқары ) биргеликте мәлим мақсет ямаса программаны әмелге асырыўға ҳәм мәлим қағыйдалар тийкарында ҳәрекет етиўши ҳәр қандай адамлар бирлеспеси болып табылады. Оның түрли көринислери ретинде халық аралық шөлкем, яғный мәмлекетликлераро, басқарыўлараро шөлкемлер хызмет етеди.
Шет ел мәмлекет ямаса шет ел шөлкемдиң ўәкили - бул бул мәмлекет (шөлкем) тапсыриғига (буйрығына ) қарай, оның атынан және оның мәплери жолында қарар қабыл етиўши ҳәм (ямаса ) ҳәрекетлер жүз етиўши шахс болып табылады. Бул шахс шет ел арнаўлы хызметтиң разведкачиси,шет ел шөлкемдиң емиссари болыўы мүмкин.
Шет ел мәмлекет ямаса шет ел шөлкемге ямаса оның ўәкилине мәмлекет сырын жарыялаў көринисиндеги мәмлекетке сатқынлық қылыў жынаяты Өзбекстан Республикасы пуқарасы тәрепинен көзкөреки мәмлекет сырларын
өзинде сәулелендириўши мағлыўматлар (буйымлар ) ни жеткизиў ямаса мәлим етиўден дүзиледи.
Мәмлекет сырларын жарыялаў түрли сыртқы көринислерде әмелге асырылыўы мүмкин (аўызша ямаса жазба, көргезбе ўаормасында ҳәм басқалар ): өз қәлеўине көре (әдетде, сатқынлық сондай жүз береди) да, зорлық ислетилиўи нәтийжесинде де (абай, зорлықшылық, дәмегөйлик тәсири астында ).
Мәмлекет сырларын жарыялаў усыллары жынаяттың квалификатсиясига тәсир етпейди.
Мәмлекет сырларын жарыялаў, тыңшылық көринисинде әмелге асырылған мәмлекетке сатқынлық етиўден парық етеди. Биринши жағдайда шахс мәмлекет сырларына өз искерлиги мунасәбети менен ие ямаса мағлыўматларды басқа бир жол менен билади, тыңшылық жағдайында болса, шахс шет ел мәмлекетке жеткизиў ушын мәмлекет сырларын йиғади ямаса келилейди.
Тыңшылық көринисиндеги мәмлекетке қыянат етиў ҳәм де мәмлекет сырларын жарыялаў, мәмлекет сырларынан шөлкемлескен мағлыўматлар гөзленген ҳәм Нызамда көрсетилген иесине жеткизилген және оның мүлкине айналған ўақыттан баслап жынаят тамам болған есапланады.
Мәмлекетке сатқынлық қылыўдың соңғы көриниси Өзбекстан Республикасына қарсы душпанлық искерлигин әмелге асырыўда шет ел мәмлекет, шет ел шөлкем ямаса оның ўәкиллерине басқа көринистеги жәрдем көрсетиў болып табылады.
Булар ҳәр қандай көринистеги ҳәрекетлер болыўы мүмкин, тек жоқарыда көрсетилген тыңшылық қылыў ҳәм мәмлекет сырларын жарыялаў хызметлери шет ел мәмлекетке жәрдем көрсетиў жағдайы болса -де, соған қарамай жынаяттың бөлек көриниси ретинде қәлиплескени себепли буннан тысқары болып табылады.
Бул жағдай әйне, мысалы, Өзбекстан Республикасы пуқарасы тәрепинен шет ел агентлердиң ушырасыўлары ушын жай усыныў ; шет ел агент ушын зәрүр қәнигелерди табыў ҳәм жаллаў ; шет ел арнаўлы хызмет агентине жасаў жайын усыныў, оны ҳүжжетлер менен,азық-түлик өнимлери, транспорт қураллары менен тәмийинлеў, арнаўлы шөлкемлерге, органлар ҳәм хызметлерге шет ел мәмлекетликлер мәплерине хызмет етиўши ҳәм Өзбекстан Республикасына қарсы душпанлық искерлигин алып баратуғын шет ел шөлкемлер ямаса олардың ўәкиллерине,шет ел агентлерге, қураллы группаларға, сепаратист ҳәрекетлерге түрли көринистеги қатнасыўшылықты әмелге асырыў мақсетинде жумысқа жайлаў ; урыс ўақтында душпан тәрепке өтиў, ўаронт сызығынан өтиўде ҳәм де душпан менен оның басып алған аймағында шериклик етиўге разылық бериўинде ҳәм басқаларда көринетуғын болады.
Бундай көринистеги жәрдемди әмелге асырыў жағдайы да Өзбекстан Республикасы аймағында, да одан сыртда жүз етилиўи мүмкин.
Атап өтиў керек, мәмлекетке қыянат етиўдиң коърилаётган түри,тийкарланып, еки актдан дүзиледи: айыплы ҳәм шет ел мәмлекет, шет ел шөлкем ямаса олардың ўәкиллери ортасында байланыс орнатыў ҳәм олардың буйрығы бойынша анық ҳәрекетлерди әмелге асырыў.
Усының менен бирге егер айыплы шет ел мәмлекет, шет ел шөлкем ямаса олардың ўәкиллери буйрығына қарай, қандайда бир-бир жынаятты конституциялық басқарыў принцпы ҳәм мәмлекет қаўипсизлигине (мәмлекетке сатқынлық етиўден тысқары ) қарсы3 Жүз етсе оның ҳәрекетлерин жынаяттың өзгешеликине көре квалификатсия қылыў керек. Мысалы, егер айыплы тәрепинен қоъпорувчилик ҳәрекети әмелге асырылған болса, ол ҳалда айыплы ЖК 157-статясы ҳәм 161-статясы (Қоъпорувчилик) бойынша жуўапкерликке тартылады.
Өзбекстан Республикасына қарсы душпанлық искерлигин алып барыўда шет ел мәмлекетке жәрдем бериў көринисиндеги мәмлекетке сатқынлық қылыў жәрдем бериўге жөнелтирилген ҳәр қандай ҳәрекетти жүз етиў ўақтындан баслап пыткен жынаят есапланады.
Шахстың адресат менен байланыс орнатыў ушын, жәрдем бериў режесин ислеп шығыў ушын шараят жаратыў ҳәрекети ҳәм тағы басқаны әмелге асырыўы шет ел мәмлекет, шет ел шөлкемлер ямаса олардың ўәкиллери тәрепинен Өзбекстан Республикасына қарсы душпанлық искерлигин әмелге асырыўға жәрдем бериў жолы арқалы мәмлекетке сатқынлық етиўге таярланыўды қурайды.
Шет ел мәмлекет менен байланыс орнатыўға ҳәрекет қылыўдың жоқ қылыў болыўы қаслық деп табылады.
Шет ел мәмлекет тәрепинен душпанлық ҳәрекетин әмелге асырыў - урыс ямаса қураллы (әскерий) қарама-қарсылықлардың әмелдеги болыўы, «кучли басым» душпанлық сиясатын апарыў, Өзбекстан мәплерине қарсы келиўши економикалық, сиясий ҳәм әскерий искерлик, атап айтқанда, сиясий ҳәм економикалық санксияларды, ембарголарни киргизиў, урысты ямаса әскерий ҳәрекетлерди жойбарлаў ямаса таярлаў, дипломатик мунасәбетлерди тоқтатыў ямаса үзиў болып есапланады.
Субйектив тәрепден жынаят туўры қас менен жүз етиледи. Айыплы оның қылмысы мәмлекетлик суверенитет, аймақлық қол қатылмаслығы, қаўипсизлиги,қорғаў қудырети, економикасына зыян жеткезаётганлигини тусинип жетеди ҳәм соны қәлейди.
Мәмлекетке сатқынлық қылыў мотив ҳәм мақсети түрлише болыўы мүмкин (сепаратистик дүңяға көзқарас, көре алмаслик ҳәм басқалар ). Бирақ бул коърилаётган жынаяттың квалификатсиясига тәсир етпейди.
ЖК дың 157-статясында нәзерде тутылған жынаяттың субйекти тек 16 жасқа толған Өзбекстан Республикасы пуқарасы болыўы мүмкин.
Мәмлекет сырларын жарыялаў көринисинде әмелге асырылған мәмлекетке сатқынлық қылыў жынаяты субйекти тек ғана бул сырлар хызмет майданынан оған тапсырылған ямаса хызмет майданынан мәлим болып қалған ямаса басқа жол менен оның мүлкине айналған шахс болыўы мүмкин. Мәмлекет сырларын жыйнаў ямаса урлаў жағдайлары буннан тысқары болып табылады.
Егер шахс мәмлекет сырларына «тасодифан» ие болса (мысалы, мәмлекет сырларын қурайтуғын буйымлар табилған затының иеси болса ) ҳәм олардың сырлыгини көзкөреки, сонда да шет ел мәмлекетке жарыяласа, бул ҳәрекетда ЖК 157-статыясы бойынша жынаятлы жуўапкерликке ылайық болып табылады.
ЖК 157-статясы 2- ҳәм 3-бөлимлеринде мәмлекетке сатқынлық етиўге жалб етилген шахс ушын хошаметлеў нормасы болған соңғы мүмкиншилик, басқаша етип айтқанда «олтин көпир», яғный мәмлекет мәплерине ететуғын зәлелдиң ҳәм де жынаятлы жуўапкерликке тартылыўдың алдын алыўдың мүмкиншилиги бар.
ЖК 157-статясы 2-бөлегинде белгилеп қойылған «чет ел, халық мәмлекет ямаса шөлкеми тәрепинен Өзбекстан Республикасына қарсы қаратылған мәмлекетке зәлел жеткезиўши искерликти әмелге асырыўда шериклик қылыў ушын тартылған Өзбекстан Республикасының пуқарасы өзиниң бундай шериклиги туўрысында ҳүкимет шөлкемлерине қәлеген түрде арз қилса, оның искерлиги болса Республика мәплерине зәлел жеткезмеген болса, жуўапкерликтен азат етиледи». Яғный, хоиннинг жуўапкерликтен азат етилиўи ушын еки шәрт зәрүр :
1) шет ел мәмлекет менен шериклиги ҳаққында қәлеген түрде ҳүкимет шөлкемлерине шағыныўы. Усының менен бирге бундай шағыныў пикири айыплының ағайынлары тәрепинен ҳәм де Өзбекстан Республикасының арнаўлы хызмети ҳәм ҳуқықты қорғаў органларига шериклик етиўши шахслар тәрепинен усыныс етилиўи мүмкин.
Соған қарамай әмелге асырылған жынаят ҳаққында ҳүкимет шөлкемлерине арз қылыў шешимин әйне оны жүз еткен шахс қабыллаўы керек;
Қәлегенлик - айыплының шет ел мәмлекет менен шериклиги ҳаққында қәлеген түрде ҳүкимет шөлкемлерине шағыныўы ҳәрекети – тийисли Органларға оның байланысы мәлим болыўынан алдын жүз бериўи керек,буннан тысқары, бундай арз айыплы тәрепинен қандайда бир кисиниң тәсирисиз өз қәлеўи менен әмелге асырылыўыкерак.
2) шахстың шет ел разведка менен шериклиги Өзбекстан Республикасы мәплерине зәлел жеткизбеўи керек.
Берилген шәртга әмел қылыў ушын, айыплы әмелге асырылған жынаят ҳаққында ҳүкимет шөлкемлерине шағыныўы ўақытында болыўы керек, яғный ҳүкимет шөлкемлериниң Өзбекстан Республикасы мәплерине ететуғын зәлел ақыбетлериниң алдын алыў ушын жеткиликли ўақыт болыўы
зәрүр. Обиектив тәрептен бундай арз айыплының жететуғын зәлелдиң алдын алыўға саналы түрде ҳәрекет етиўин аңлатады.
Ҳүкимет шөлкемлери дегенде, берилген жағдайда нызам шығарыўшы,атқарыў етиўши ямаса суд ҳүкиметлеринен бирин түсиниў керек. Атқарыў етиўши ҳәкимияттың мәмлекетке сатқынлық қылыўды анықлайтуғын ҳәм алдын алатуғын тийкарғы мәмлекет органы Өзбекстан Республикасы Мәмлекет қаўипсизлиги хызмети болып табылады.
ЖК 157-статясы 3-бөлегинде белгиленгениндей, Өзбекстан Республикасы пуқарасы, егер ол өз қылмысы туўрысында ҳүкимет шөлкемлерине ихтёрий түрде хабар берип жынаятты ашыўға актив жәрдем берген ҳәм буның нәтийжесинде мәмлекет ушын келип шығыўы мүмкин болған салмақли ақыбетлердиң алды алынған болса, жуўапкерликтен азат етиледи.
Жынаятты ашыўға актив жәрдем бериў, Өзбекстан Республикасы аймағындағы арнаўлы хызметке жасырын көмек бериўи ҳаққында разылық бериў, жынаятларды ашыў ҳәм жолин тоъсиш, шет ел арнаўлы хызмет шөлкемлеринен алынған ўазыйпаларды басқалар орынлаўының алдын алыў,шет ел разведка ўәкиллери пайдаланатуғын ўақтыншалық ямаса турақлы жасаў жайларын, жынаятты жүз еткен шахсларды анықлаў ҳәм басқаларда жәрдем бериўде аңлатылады.