Кирисиў Тийкарғы бөлим 1-бап. Кирисиў

7-§. Мәмлекет сири ямаса әскерий сыр есапланған ҳүжжетлерди
жойтыў (ЖК 163-статясы )
Мәмлекет сири ямаса әскерий сирга ие болған ҳүжжетлер, буйымлар ҳәм елементлар менен ислеў ҳәм сақлаў қағыйдаларына қатаң әмел қылыў барлық исенип тапсырилганлар ушын тийкарғы қағыйда болыўы зәрүр. Ҳүжжетлер,буйымлар, елементларды сақлаў, көбейтиў ҳәм жыбериўде азғантай тәртип-бузарликнинг өзи-ақ олардың жоғалып кетиўине алып келиўи мүмкин. Белгиленгенлер етилген мәмлекет ямаса әскерий сырлардың ҳәр бири бийганалардың қолына түсип, Өзбекстан Республикасы қорғаў потенциалына ҳәм сыртқы қаўипсизлигине зәлел келтириўи ушын ислетилиўи мүмкин.
ЖК 163-статясында нәзерде тутылған жынаяттың тиккелей обиектиболып, Өзбекстан Республикасының әскерий, економикалық, сыртқы сиясий ҳәм басқа хызметлер деги турмыслық зәрүр мәплери есапланады.
Берилген жынаяттың предмети тек ғана мәмлекет ямаса әскерий сирни қурайтуғын ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымлар, мағлыўматлар болыўы мүмкин.
Ҳүжжет идентификация қылыў мүмкин болған реквизитларга ие болған мағлыўматларды өзинде сәулелендирген материаллық жисм болып табылады.
Мәмлекет ямаса әскерий сирни қурайтуғын ҳүжжет бул тийисли мағлыўматты өзинде сәулелендирген материаллық дене болып, жасырынлық белгисине ҳәм мәлим реквизитларга ие болады. Бундай ҳүжжетлерге түрли усыл менен исленген (қоълёзма, жазыў машинасында, баспада, ЕҲМ үскенесинде) мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын текстли ямаса сызылма материаллар (мәлимлемелер, жобалар, буйрықлар, есабатлар, баспа карталары,сызылмалар, фото ҳәм киноплёнкада мөрленген мағлыўматлар ҳәм басқалар ) киреди.
Мәмлекет ямаса әскерий сирни қурайтуғын мағлыўматлардың пред-метларини түрли буйымлар, үлгилер ямаса материаллар, яғный текғана жасырын мағлыўматтың материаллық дереги, бәлки мәмлекет ямаса әскерий сирнинг материаллық көриниси болып хызмет етиўши материаллық дүняның буйымлары қурайды. Бундай буйымларға мысалы, қуралланыўдың ҳәм де техниканың бөлек жабық моделлери ямаса үлгилери, шифрлар ҳәм кодлар кириўи мүмкин.
Мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын буйымлар дегенде, түрли көринистеги буйымлар туўрысындағы мағлыўматлар, мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын мағлыўматлар предмети болған материал сапалары көринетуғын болыўы түсиниледи. Булар ҳәр қыйлы дағы портлатиш елементлары да, басқа органикалық буйымлар да болыўы мүмкин.
ЖК 163-статясы 1-бөлегинде нәзерде тутылған жынаят обиектив тәрепден мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын ҳүжжетлерди,буйымларды ямаса буйымларды жойтыў жағдайлары, егер жойтыў көрсетилген ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымлар менен мунасәбет қағыйдаларини бузыў нәтийжесинде жүз берген болса қурайды.
Жойтыў деп, мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын ҳүжжетлерди,буйымларды ямаса буйымларды нызамлы иесинен, яғный бул сырларды алып журетуғынсынан ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымлар менен мунасәбет қағыйдаларын бузыў нәтийжесинде тысқарына шығыўы түсиниледи.
Коърилаётган жынаяттың обиектив тәрепи ушын зәрүрли белги болып,ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымлар менен мәмиледе болыў қағыйдаларын бузыў ҳәм бийгана шахсларды олар менен танысыўы қәупиниң туўылыўы есапланады.
Буйымлар, ҳүжжетлер ямаса буйымлар менен мәмиледе болыў қағыйда -ларини бузыў мәмиле тәртиби (қабыллаў, ислеў, сақлаў, жеткизиў ҳәм сол сыяқлылар ) ҳаққындағы норматив-ҳуқықый актга әмел етпесликда көринетуғын болады. Булар ҳүжжетлер сақланатуғын сейфни жаўмаслик, бундай ҳүжжет, буйым ямаса буйымлар менен үйде ямаса басқа белгиленмаган орында ислеў болып табылады.
Ҳүжжетлер (буйымлар ямаса буйымлар ) турақлы сақланыў жайыннан табилған затганида ямаса нызаман тапсырылған шахсда да болмағанында иеликтен шыққан деп есапланады.
Егер көрсетилген буйымлар менен мәмиле қағыйдалары бузилмаган болса, лекин сондай сонда да ҳүжжеттиң жоғалып кетиўи жүз берген болса жынаяттың қурамы буннан тысқары болып табылады. Мысалы, истен кейин мәмлекет сырлары менен ислейтуғын жуўапкер шахс ҳүжжетлер менен мәмиледе болыў қағыйдаларын бузмаган ҳалда ҳүжжетлерди сейфга салып, жаўып,сақлаўға тапсырған сонда да олардың жоғалып кетиўи әмелге асырылған болса,ол ҳалда жынаяттың қурамы тысқары болып табылады.
Мәмлекет сырларын жойтыў жағдайы жынаятлы жазаланыўы ушын, жойтыў нәтийжесинде мәмлекет ямаса әскерий сырлардан бийгана адамлардың хабарлы болыўы қәуипи туўылыўы керек. Сол мунасәбет менен мәмлекет ямаса әскерий сирни қурайтуғын ҳүжжетти жоқ етиў (мысалы, жағып жибериў) жағдайы бийгана адамлардың одан хабарлы бөле алмаслиги себепли жойтыў жағдайын ташкил етпейди. Егер тийисли ҳүжжет, буйым,буйымлардың жоқ етилиўи абайсызлық нәтийжесинде әмелге асырылған болса (мысалы, тасландық менен бирге жағып жиберилген болса ), ол ҳалда егер айыплы лаўазымлы шахс болған болса ҳәмелге кемсалыйқалық (ЖК 207-статясы ) бойынша көрилиўи мүмкин.
Мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын ҳүжжетлерди жойтыў - бул мәмлекет сырларын қайталанбайтуғын ҳалда жойтыў болып табылады, тап сондай бийгана адамлардың олар менен танысыў қәуипи болған жағдайда мәмлекет сырларига кепиллиги болған шахстың ҳуқықый егалигидан азғантай ўақытқа сонда да шығыўы болып табылады.
ЖК 163-статясы 1-бөлегинде нәзерде тутылған жынаят елементтың диспозитсиясида көрсетилген ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымларды хызмет ямаса кәсиплик искерлик талапсы менен исенип тапсырылған шахстың нызамлы егалигидан шыққан ҳәм ол менен бийгана адамлардың танысыў қәуипи пайда болған ўақтындан баслап тамамланған есапланады.
ЖК 163-статясы 1-бөлегинде нәзерде тутылған жынаяттың субйектив тәрепи абайсызлық, жынаятлы итибарсызлық ямаса жынаятлы өз басымшалық менен характерленеди. Әлбетте, мәмлекет ямаса әскерий сирга ие ҳүжжетлер,буйымлар ямаса буйымлар исенип тапсырылған шахс ықтыярынан көзкөреки әмелге асырылған искерлик нәтийжесинде шығып қалыўы мүмкин. Бул, мысалы, била турып, бийгана шахсқа мәмлекет сирига ие ҳүжжетти ямаса буйымды тапсырыў болып табылады. Бирақ, бундай жағдайлар ҳүжжетлерди жойтыў емес, бәлки мәмлекет сырын жарыялаў ретинде баҳаланады.
Ҳәр қандай 16 жасқа еткен, ақли расо ўаизикалық шахс мәмлекет сири ямаса әскерий сирга ие ҳүжжетлер, буйымлар ямаса буйымлар исенип тапсырылған шахс, яғный арнаўлы субйект жынаят субйекти болыўы мүмкин. Егер шахс бундай материаллар ушын жуўапкер болса -ю, оларды белгиленген қағыйдаларға қылап түрде бийгана кисиге ўақтынша сақлаў ушын тапсырса, нәтийжеде бийгана шахс оны жоғатса, бул материалларды ҳуқыққа қылап түрде берип қойған шахс жынаятлы жуўапкерликке тартылады.
ЖК 163-статясы 2-бөлегинде мәмлекет ямаса әскерий сирнинг жоғалып кетиўи салмақли ақыбетлердиң келип шығыўына себеп болған ҳалға жуўапкерлик нәзерде тутылған.
Қандай ақыбетлерди салмақли ақыбет деп табыў мәселеси барлық жағдайларды инабатқа алған ҳалда бөлек ҳал етилген. Тергеў ҳәм суд әмелияты Бундай салмақли ақыбетлер ретинде оғада зәрүрли материаллардың ықтыярдан шығыўы, олардың бийгана шахслар ямаса сырт ел арнаўлы хызметлерин қолына түсиўи, мәмлекет ямаса әскерий сирга ие ҳүжжетлер, буйымлар ямаса елементлардан Өзбекстан Республикасына зыян жеткизиў мақсетинде пайдаланыў сыяқлыларды тән алады.
ЖК 163-статясы 2-бөлегинде нәзерде тутылған жынаят мәмлекет ямаса әскерий сырларды қурайтуғын ҳүжжетлер ямаса мағлыўматлардың жоғалып кетиўи нәтийжесинде салмақли ақыбетлер келип шыққан ўақтындан баслап тамамланған есапланады.