Кирисиў Тийкарғы бөлим 1-бап. Кирисиў

3-§. Өзбекстан Республикасының конституциялық
басқарыў принцпыына ҳүжим қылыў (ЖК 159 -статясы )
Өзбекстан Республикасы Конституциясиниң 7-статясында «Халық мәмлекет ҳәкимиятының бирден-бир дәреги болып табылады. Өзбекстан Республикасында мәмлекет ҳәкимияты халықтың мәпи гөзлеп ҳәм Өзбекстан Республикасы Конститусиясы ҳәм де оның тийкарында қабыл етилген нызамлар кепиллик берген кеңселер тәрепиненгине әмелге асырилады.
Конститутсияда нәзерде таза тәртипте мәмлекет ҳәкимияты вако-зақымларын өзлестириў, ҳүкимет кеңселери искерлигин тоқтатып қойыў ямаса тамамлаў, ҳәкимияттың жаңа ҳәм параллел қурамларын дүзиў Конститутсияга қылап есапланады ҳәм нызамға қарай жуўапкерликке тартыўға тийкар болады»1 делинген.
Конститутсиянинг 3-статясында «Өзбекстанның мәмлекет шегарасы ҳәм аймағы қол қатылмас ҳәм бөлиндисдир» 1 деп аталады.
Жынаяттың тиккелей обиекти Конститутсия тәрепинен орнатылған Өзбекстан Республикасының турмыслық зәрүрли мәплери - республикадың Конституциялық басқарыў принцпыы тийкарлары, мәмлекет ҳәкимияты дүзилиси ҳәм искерлигиниң тәртиби есапланады. Тийкарғы тиккелей зәлел, бул жерде халық мәплерине ҳәм де мәмлекетте ҳәкимиятты аңлатиўшы физикалық ҳәм юридикалық адамлардың конституциялық мәплерине жеткизиледи.Қосымша тиккелей обиект болып, жәбирлениўшилердиң соғлиги,физикалық қол қатылмаслығы, шəни ҳәм салаўатын тәмийинлейтуғын социал мунасәбетлер хызмет етеди.
ЖК 159 -статясы 1-бөлегинде нәзерде тутылған жынаяттың обиектив тәрепи әмелдеги мәмлекет системасын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиўге ғалабалық шақырыў, ҳәкимиятты қолға алыў ямаса нызамлы сайлағаны ямаса тайынланған ўәкиллерди ҳүкиметтен четлатиш ёхуд Өзбекстан Республикасы аймақлық пүтинлигин Конститутсияга қылап тәрзде бузыў, соның менен бирге, тап сондай мағлыўматларды тарғиб етиўши материалларды тарқатыў мақсетинде таярлаў, сақлаў ямаса оларды тарқатыўдан ибарат.
Шақириқлер - айыплының адамлардың санасына, шыдамлылығы ҳәм ҳәрекетлерине өзи қәлеген мәлим ҳәрекетлерди жүз етиў қәлеўин Қәлиплестириў мақсетинде жөнелтирилген ҳәрекетлериниң сыртқы аңлатпасы болып табылады. Усының менен бирге, шақириқлер улыўма характеристикаға ие болып, бөлек шахсларға анық ёъналтирилмаслиги, анық жай, ўақыт ямаса жынаятты жүз етиў усылын ташкил етпеўи керек. Кери жағдайда, айыплының ҳәрекетин гиж-гижлаш ретинде квалификатсия қылыў керек.
Коърилаётган елемент бойынша шахсты жуўапкерликке тартыў ушын оның шақириқлери ғалабалық тусда болыўы керек, яғный ашықчасига, түсиниў аңсат болған көринисте ҳәм де қағыйда бойынша көпшилик адамлар тәрепинен қабыл етилиўине мүмкиншилик жарататуғын шараятта тарқатылыўы керек.
Ғалабалық шақириқлер уғымсыз сандағы адамлар алдында («омма») аўызша, жазба (беталар жәрдеминде) ямаса көргезбели-көрсетиўкорона тәрзде (плакатлар, уранлар жәрдеминде ҳәм басқалар ) шығыў етиўден дүзиледи. Усының менен бирге бул шығыўлар зорлықшылық усылларына үндеўди ҳәм әмелге асырыўды (әмелдеги мәмлекет системасын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиў, ҳәкимиятты қолға алыў ҳәм сол сыяқлылар ) уйымластырыўы керек. Ҳәрекетлердиң зорлықшылық усыллары шақириқнинг қурамында анық көринетуғын болыўы керек, ҳәтте туўрыдан-туўры жынаятқа үндеўи мүмкин.
Әмелдеги мәмлекет системасын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиўге ғалабалық шақырыў қылыў Өзбекстан Республикасының конституциялық басқарыў принцпыын өзгертиў жолы менен мәмлекет ҳәкимияты системасын ташкил етиўге үндеўлерден ибарат болыўы керек.
Ҳәкимиятты қолға алыў ямаса нызамлы сайлағаны ямаса тайынланған ўәкиллерди ҳүкиметтен четлатиш ёхуд Өзбекстан Республикасы аймақлық пүтинлигин Конститутсияга қылап тәрзде бузыўға шақырыў шахстың оған тийисли болмаған ҳүкиметке Конститутсияга қылап тәрзде келиўин ямаса ҳәкимияттың нызамлы ўәкилин оның шыдамлылығыге қарсы, оның атқарап атырған ўазыйпаларынан четлатиш және бул ўазыйпаларды Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыын өзгертирмеген ҳалда өзбошимча басқа шахс ямаса группаларға жүклеў менен көринетуғын болады.
Ҳүкимет ўәкиллерине мәмлекеттиң қандайда бир-бир ҳүкимет органының атынан жумыс көрип, арнаўлы бир ўазыйпаларды турақлы ямаса ўақтынша әмелге Асырыўшы ҳәм өз кепилликлери шеңберинде көпшилик ёхуд барлық пуқара ямаса лаўазымлы шахслар ушын мәжбурий болған ҳәрекетлерди жүз етиў ямаса буйрықлар бериў ҳуқықына ие болған шахслар киреди. Буларға :Өзбекстан Республикасы Президенти; министрлер Мәкемеси ағзалары ; барлық дәрежедеги ҳәкимлер ҳәм олардың орынбасарлары ; Өзбекстан Республикасы Жоқары Жыйналысы сенаторлари ҳәм депутатлары, Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғи Кенгеси, ўәлаятлар, раёнлар депутатлары ;судялар, прокуратура хызметкерлери, ДХХ ҳәм ИИв шөлкемлери хызметкерлери ҳәм басқалар киреди.
Өзбекстан Республикасы аймақлық пүтинлигин Конститутсияга қылап тәрзде бузыўға ғалабалық шақырыў, Өзбекстан Республикасы мәмлекет шегарасын нызамға қарсы зорлық ислетип пүтинлигин бузыўды, оның қандайда бир-бир ўәлаятын ямаса Қарақалпақстан Республикасын ажыратыўға үндеў жағдайларында көринетуғын болады.
Конститутсияга қарсы материалларды таярлаў дегенде, әмелдеги мәмлекет басқарыў принцпыын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиўге, ҳәкимиятты басып алыўға ёхуд нызамлы түрде сайлаб қойылған ямаса тайынланған ҳүкимет ўәкиллерин ҳүкиметтен четлатишга ёхуд мәмлекеттиң аймақлық пүтинлигин Конститутсияга қылап тәрзде бузыўға ашықтан -ашық шақырық қылыў мазмуны дағы материалларды таярлаў түсиниледи.
Сол сыяқлы мағлыўматлардан шөлкемлескен материалларды сақлаў дегенде, тарқатыў мақсетинде айыплында расында олардың әмелдеги болыўы (өзи менен бирге, қандайда бир-бир ханада, жертөледе ҳәм басқа орынларда ) ушын әмелге асырылған ҳәр қандай ҳәрекетлер түсиниледи.
Конститутсияга қарсы мазмундаги материалларды тарқатыў дегенде,оларды жабыўтырыў, Интернет тармағына жайластырыў, беталарни,газеталарды, журналларды ямаса басқа пуқараларды әмелдеги мәмлекет басқарыў принцпыын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиўге шақырыўшы әдебиятларды ёхуд материалларды тарқатыў түсиниледи.
ЖК 159 -статясы 1-бөлегинде нәзерде тутылған жынаятлы ҳәрекетлер жүз
етилген ўақтындан баслап оның нәтийжесинде қандайда бир-бир ақыбеттиң келип шығыўынан қарамастан, яғный әмелдеги мәмлекет басқарыў принцпыын Конститутсияга қылап тәрзде өзгертиў шақириқлерин оммага жеткизиў ҳәм сол сыяқлылар,Конститутсияга қарсы материаллардың ҳеш болмағанда бир нусқасын Таярлаў ямаса сондай материалды сақлаў ҳәм айыплында кейинирек оларды тарқатыў мақсетин анықлаў ямаса сондай материалды ҳеш болмаса бир нусқасын әмелде тарқатыў жәнеқтидан баслап тамамланған есапланады.
ЖК 159 -статясы биринши бөлегинде нәзерде тутылған ҳәрекет субйектив тәрепден туўры қас менен жүз етиледи. Айыплы өзи тәрепинен әмелге асырылып атырған Конститутсияга қарсы ғалабалық шақириқлердиң қәупин ҳәм де Конститутсияга қарсы мазмундаги материалларды таярлаў, сақлаў ямаса тарқатыў бойынша ҳәрекетлердиң социал қәупин билади ҳәм оларды әмелге асырыўды қәлейди. Қағыйда бойынша,айыплы жынаятты жүз етыўде әмелдеги конституциялық басқарыў принцпын өзгертиў мақсетин көзлейди.
Атап өтиў керек, айыплын Конститутсияга қарсы мазмундаги материалларды таярлағаны ямаса сақлалығи себепли жуўапкерликке тартыў ушын айыплында бул затларды кейинирек тарқатыў мақсети бар екенин анықлаў зәрүр. Айыплында бундай мақсеттиң бар екенлигинен өз гезегинде таярланып атырған ямаса сақланып атырған материалдың муғдары дәрек береди.
Жынаяттың мотивлары түрлише болыўы мүмкин: әмелдеги консти-тутсиявий басқарыў принцпына, нызамлы сайлағаны мәмлекет ғайраткерлерине салыстырғанда жеркениш, таба ҳәм сол сыяқлылар, бирақ булар жынаяттың квалификатсиясига тәсир етпейди.
ЖК 159 -статясы 2-бөлегинде нәзерде тутылған жынаяттың обиектив
тәрепи, конституциялық ҳүкимет шөлкемлериниң нызамлы искерлигине қарсылық етиўге ямаса Конститутсияда нәзерде таза ҳәкимияттың кери структурасы менен алмастырыўға бағытланған зорлықшылық ҳәрекетин жүз етиў, буннан тысқары,Өзбекстан Республикасы Конститусиясында нәзерде тутылған тәртипке қарсы исленген ҳүкимет структурасын тарқатыў ҳаққындағы кепилликке ие мәмлекет ҳәкимияты шөлкемлери қарарларын ўақытында атқарыў етпесликдан ибарат.
Конституциялық ҳүкимет шөлкемлериниң нызамлы искерлигине қарсылық көрсетиўге жөнелтирилген зорлықшылық ҳәрекетлери консти-тутсиявий ҳүкимет шөлкемлери ўәкили болған шахсларды азатлықтан Жуда етиў, тән жаралары жеткизиў ҳәм сол сыяқлыларда көринетуғын болады.
Соны инабатқа алыў керек, жоқарыда көрсетилген шахсларға тән жаралары жеткизиў, ҳәтте салмақли жара жеткизиў де ЖК 159 -статясы 2-бөлеги бойынша қамтып алынады ҳәм де ЖК Арнаўлы бөлегинде соғлиққа қарсы жынаятларға жуўапкерликти нәзерде тутатуғын тийисли елементлары
бойынша қосымша квалификатсияни талап етпейди.
Конституциялық ҳүкимет шөлкемлериниң нызамлы искерлигине қарсылық етиўге ямаса Конститутсияда нәзерде таза ҳүкимет-дың кери структурасы менен алмастырыўға жөнелтирилген зорлықшылық ҳәрекети Өзбекстан Республикасы Конститусиясында нәзерде таза жаңа ҳәр қандай ҳүкимет шөлкемлерин шөлкемлестириў ҳәм мәмлекет мәселелерин сол нызамға қарсы ташкил етилген ҳүкимет структуралары жәрдеминде шешиўге ҳәрекет қылыў болып есапланады.
Өзбекстан Республикасы Конститусиясында нәзерде тутылған тәртипке көре, нызамға қылап түрде исленген ҳүкимет структурасын тарқатыў ҳаққындағы кепилликке ие мәмлекет ҳәкимияты шөлкемлери қарарларын ўақытында атқарыў етпеслик нызамға қарсы исленген структуралар жолбасшылары тәрепинен сол нызамға қарсы исленген структураны тарқатыў және искерлигин тоқтатыў ҳаққындағы суд шешимин атқарыў етпесликдан ибарат.
ЖК 159 -статясы 2-бөлегинде нәзерде тутылған жынаятлы ҳәрекетлер айыплының жынаятлы нәтийжеге ерискен ямаса ериўмаганлигидан қарамастан,әмелге асырылған ўақтындан баслап тамамланған есапланады.
ЖКнинг 159 -статясы 2-бөлегинде нәзерде тутылған Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыына ҳүжим қылыўдың субйектив тәрепи айбнинг англанган ҳалда туўры көзкөреки әмелге асырылғанлиги менен характерленеди. Айыплы өзи жүз жетип атырған ҳәрекетлердиң социал қәупин тусинип жетеди және оны жүз етиўди қәлейди. Әмелге асырылған ҳәрекеттиң мотив ҳәм мақсети түрлише болыўы мүмкин ҳәм ол квалификатсия ушын әҳмиетке ие емес.
ЖК 159 -статясы 1- ямаса 2-бөлегинде нәзерде тутылған ҳәрекетлер:
а) тәкираран ямаса қәуипли ретсидивист тәрепинен әмелге асырылыўы нәзерде тутылған болса ;
Б) уюшган группа тәрепинен ямаса оның мәплерин гөзлеген
ҳалда әмелге асырылған ҳәрекет ушын жуўапкерлик ЖК 159 –статясы 3-бөлегинде нәзерде тутылады.
ЖК 159 -статясы 4-бөлегинде нәзерде тутылған жынаяттың обиектив
тәрепиӨзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыын еңтериў ямаса ҳәкимиятты басып алыў мақсетинде питне уюштиришдан ибарат.
Коърилаётган норма мәнисинде питне уюштириш Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыын еңтериў ямаса ҳәкимиятты басып алыўға қаратылған жынаятлы ҳәрекетлерди әмелге асырыў ушын өз күшлерин бирлестирувчи еки ямаса одан артық шахстың жынаятлы шәртлесиўи болып табылады.
Питне, Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыын еңтериў ямаса ҳәкимиятты басып алыў мақсетинде жынаятлы группа исленген ўақыттан баслап, жынаятлы мақсетке ерисиўге жөнелтирилген қандайда бир-бирҳәрекетти жүз еткенинен қарамастан, тамамланған жынаят есапланады.
ЖК 159 -статясы 4-бөлегинде нәзерде тутылған жынаят субйектив тәрепден туўры қас менен жүз етиледи. Айыплы Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыын еңтериў ямаса ҳәкимиятты басып алыўға жөнелтирилген жынаятлы искерликти әмелге асырыў ушын шәртлесиўге кирисиўаётганини тусинип жетеди, бул ҳәрекеттиң социал қәуиплилигин түсинеди және оны жүз етиўди қәлейди. Усының менен бирге, айыплы арнаўлы мақсет -конституциялық басқарыў принцпын еңтериў ямаса ҳәкимиятты басып алыўды көзлейди. Жынаятты жүз етиўдиң мотивлары квалификатсия ушын аҳамиятга ие емес.
Өзбекстан Республикасы конституциялық басқарыў принцпыына ҳүжим қылыў субйекти 16 жасқа толған, ҳәр қандай ақли расо физикалық шахс болыўы мүмкин.
ЖК 159 -статясында нәзерде тутылған жынаятлар Өзбекстан Республикасы пуқарасы тәрепинен шет ел мәмлекет тапсыриғига қарай Жүз етилсе, ол жынаят өзгешеликине көре, ЖК 159 -статясы ҳәм 157-статясы тийисли бөлимлери менен жуўапкерликке тартылады.
ЖК 159 -статясы 5-бөлегинде питнеде қатнасқан адамлардың жазадан азат етилиш шәрти нәзерде тутылған. Ол жағдайда «фитна туўрысында ҳүкимет шөлкемлерине қәлеген түрде хабар берген шахс, егер, көрилген шаралар нәтийжесинде питнедиң алды алынған болса, жазадан азат етиледи» деп көрсетилген.
Бундай хошаметлеў нормаларының бар екенлиги мәмлекет ушын қәуипли ақыбетлер келип шығыўының алдын алыўға мүмкиншилик береди.