Кирисиў. Топырақ физикаси паниниң предмети, мазмуны, қурамы хам усыллары

Өзбекистан топыракларынын суу режими
Республикамыз МХД мамлекетлеринин ишинде ен кубласында жайласкан жауын-шашын бул регионда жуда кем,жылына орташа 80-50мм,топырактан сарыпланатугын суудын мугдары болса жуда коп(жылына 1000мм хам оннан да артык ).
Бирак Озбекистан – улкен географик кенликте таркалганлыгы, хар турли ландшафтка хам осимликлер катламына ийе болганлыгы себепли турли типли хам осимлик катламына ийе.Бирак соны айтыу лазым, суугарылмайтугын хам шартли суугарылатугын жерлерди жыйнаушы тийкаргы суу дереги жауын-шашынлар.Маселен,тау зоналарындагы тогай топыраклары бахарги жауын –шашын уакты шукыр катламларына дейин ыгалланып, осимликлердин рауажланыуы ушын жетерли мугдарда ыгаллык запасына ийе болады.Бундай шараятта осимлик тамыры рауажланатугын катламдагы (0,5м шукырлыктагы)ыгаллык июль айынын акырына шекем жетеди.


Тау зонасы топыракларынын суу режими
Тау зонасы топырпакларынын рауажланыуы,олардын таркалыуы,химиялык курамы,физик-механик касийетлери хам физикалык касийетлери хаккындагы маглыуматлар арнаулы адебиятларда кем берилген.Тау зонасы топыракларынын суу режимин уйрениу хам оны тийкарлы баскарыу улкен илимий хам ислеп шыгарыу ахмийетке ийе.
Тау топыракларынын суу режимин уйрениу еле шукыр уйрениу зарур болган проблемаларга киреди.
Келтирилген маглыуматларга карап,тогай коныр топыраклары таркалган жерлерге жылына орташа 00-1000мм жауын-шашын туседи.Бул уакытта топырак бираз шукур (орташа 4м)ыгалланады.
Топырактагы ыгаллык осимликлердин вегетация дауиринде бир болеги сарыпланады.Бахарде топырактын 0-2м ли катламы 500-680мм ге жетеди,бирак гузге барып топырактын 2м ли катламында 260-290мм ыгаллык калады.Суудын бир болими топырак катламларынан жылысып, пас жерлерде жер бетине булак болып шыгады.Каштан топыраклы зонада да жауын –шашын коп болады, бул топыраклар шукыр катламларга шекем ыгалланады.


Тау алды зонасы топыракларынын суу режими
А. Ток тусли боз топыраклардын суу режими. Суугарылмайтугын кургак боз жерлерде жауын-шашын топырак ыгаллыгынын тийкаргы дерек есапланады.Ыгаллык шукырлыгы хар жылы климат шараятына карап озгерип турады.Жауынгершилик кем болган ток тусли боз топырак 1м шукырлыкка дейин , коп болган жыллары 2-3,5м ден де шукыррак ыгаллыныуы мумкин.Кобинше топырактын ыгалланыуы 1,5м де насады.
Бул зонада да топыракта ыгаллыктын ен коп топланган уакты апрель айына туры келеди.Суу айыргыш-донгликлер 2м ли катламдагы ыгаллык 440мм ди курайды, себеби,арка тарепке караганда жанбауырларда 470мм ыгаллык топлпнады.
Бул дауир суу айыргыштагы пайдалы актив ыгаллык мугдары 180мм ды,аркага караган жанбауырда 290мм ди курайды.
Ток тусли топыраклардын устки (30см ли)катламындагы актив ыгаллык мугдары июль айына дейин жетеди.Кейин кемейип, жауынгершилик дауири басланганга дейин осимлик озлестире алмайтугын дарежеге тусип калады.Соны айтыу керек,кыс хар канша ыгаллы болса да,егер бахарде жауынгершилик кем болса,бунын устине самаллы кунлер онимдарлыгына асиресе масаклы дан егинлеринин онимдарлыгына кери тасир етеди.

Демек, тоқ тусли боз топыракларда дән егинлеринин өнимдарлыгы март —апрель айларындагы жаўын —шашын муғдарына байланыслы болады. Апрель айында топырақ шуқыррак, ығалланса (топырақтын ығаллык дарежеси жоқары болса) жайлаўларда от — жем мол болады.