KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Platon filosofiyasi u’sh bo’lekten turadi:

9. Dialektika — bolmis haqqindag’i ta’limat.

   
   

10. Fizika—ta’biyat haqqmdag’i ta’limat.

    
    

11. Etika—a’dep-ikramhhq haqqmdag’i ta’limat.

    
    

h,l |||| (tit НИ) H* '111 h 11 .I I n 111\>11 il i>’i. ol hirinshi ret bolmis ha’m oylawdm’, hmih|:. i dr qanday da bir ma’n’gi shmliqlar bar bolsa, onda olardi aqildin’ t|niailin qarsiliqlig’ina ha’m ha’lsizligine baylamsli biliwge bolmaydi. Sol sebepli juqsihq, a’dillik, suliwhq siyaqli uliwma adamzatliq bahaliqlar absolyut boliwi mu’mkin ernes yamasa olardi aqil ta’repinen bile almaymiz.
Platonnm’ pikirinshe, aqil ta’repinen erisiletug’in bolmistin’ ma’n’gi baha- liqlan ha’m moraldm' printsipleri bar.Bul pikirdi da’lilley otirip,ol bizler jasap atirg’an du’nyani «qa’liplesip atirg’an» du’nya dcp ataydi, ol ma’n’gi jasa- maydi, ondag’i barliq na’rselcr o’zgerip otiradi. Biraq, Platonnin’ pikirinshe, basqa da du’nya bar, ol «bolmis» du’nyasi yamasa «ideyalar du’nyasi» dep ataladi. Bul du’nya ma’n’gi bolip, do’retilmegen du’nyani beredi. Rcalliqqa haqiyqatinan materialliq, seziwlik zatlar du’nyasi iye bolmay, al og’an sana, ideyalar du’nyasi iye boladi. ideyalar, «eydoslar» (grek so’zi, tu’r, oy, u’lgi), onin’ pikirinshe, barliq na’rselerdin’ birinshi ko’rinisin an’latip, olar adamnin’ sanasinan ha’m sol na’rselerdin’ o’zinen g’a’rezsiz jasaydi. Olar birlemshi boladi. Materialliq predmetlerekilemshi bolip, o’zlerinin’ ideal I iq obrazlannin’ tuwmdisin an’latadi. ideyalar jetilisken, al olardin’ materialliq ko’rinisleri jetik- likke hesh qashan iye bolmaydi.Materialliq predmetler barliq waqitta o’zgerip otiradi. Ma’n’gi, o’zgerissiz tek g’ana na’rselerdin’ ideyalan g’ana jasaydi.
ideyalar du’nyasin logika menen tekseriletug’in tu’sinikler ha’m tu’sinikler sistemasi arqali biliwge boladi, biraq olardi bizler sezimler arqali bile almaymiz, olar shin bilimdi bermeydi. Aqil ja’rdeminde tu’siniletug’in Platonnin’ ideyalar du’nyasi bizlerdin’ o’zgerip otiratug'in ha’m sahstirmah «qa’liplesken du’nya- mizdi» amqlaydi. ideyalar du’nyasinda «o’z betinshe suliwhq», «o’z betinshc jaqsiliq» jasaydi, al ko’rinetug’in du’nyada olar «suliw qiz», «jaqsi adam» ko’rinislerinde o’mir su’redi. «Suliwliqtm’ o’zin», «A’dilliktin’ o’zin» bizler dialektikanm’ ja’rdeminde aqil arqali bilemiz, yag’niy tu’sinikler sistemasin qunwdin’ induktivlik-deduktivlik joh menen bilemiz. Sol sebepli bolmistin’ tiykann, moral qag’iydalann, ma’mleketlik du’zilisti intuitsiya arqali ernes, al aqil arqali da’lillewge boladi.
Platon o’zinin’ idealistlik teoriyasi shegarasjnda jaqsiliq haqqindag’i ta’limatti islep shig’adi, bug’an qosimsha idealliq ma’mleket teoriyasin do’retedi. Platon obektivlik-idealistlik teoriyasinin’ tiykann sahwsht bolip, ol o’zgezeginde evropaliq filosofiyaliq oydin’ keyingi rawajlamwinm’ tiykann beredi.
Antikaliq filosofiya o’z rawajlamwinm’ shin’in Aristoteldin’ (b.e.sh. 384- 322 jj.) do’retiwshiliginde tabadi. Oyshil Stagir qalasinda tuwiladi, sol sebepli

38

om Stagirit dep te ataydi. Aristotel on jeti jasinan baslap otiz jeti jasina shckem Platonmn’ Akademiyasinda oqig’an. O’zinin' ustazmin' o’liminen son’ Aristotel Makedoniyada Aleksandr Makedonskiydin’ ta’rbiyashisi sipatindajasag’an. Keyin Afinag’aqaytip kelip,o’zinin’ inektebinin’—Likeydin’ (litsey)—tiykann saladi. Aristoteldin’ mektebin ha’m oqitiw metodikasm peri pate tikaliq (grek so’zi—seyil etip) dep ataydi, sebebi oqitiw jiyi-jiyi seyil etiw waqtinda alip banladi. O’liminen bir jil burin Aristotel Afinadan ketiwge ma’jbu’r boladi, sebebi Aleksandr Velikiydin’ o’liminen son’ makedonliqqa qarsi ko’terilis baslanadi. Aristotel Xalkidadag’i Evbeya atawinda qaytis boladi.

Bizlerge Aristoteldin’ ko’plegen shig’armalari kelip jetken. Olardin’ ishin- degi en’ irileri «Organon», «Metafizika», «Fizika», «Aspan haqqinda», «Siyasat», «Poetika haqqinda», «Nikomax etikasi» h.b.
Aristotel afinah mekteptin’ filosofiyaliq da’stu’rlerin dawam etedi. Ol Platonmn’ teoriyasinm’ tiykarg’i jag’daylann rawajlandinp qoymastan, omn’ ta’limatimn’ ko’p ta’replerin sing’a da aladi. Omn’ «Platon menin’ dostim, biraq shinliq qimbathraq» degen pikiri ha’mmege belgili. Aristotel ushin smnin’ bash predmeti retinde Platon filosofiyasindag’i du’nya ha’m omn’ tiykan arasindag’i u’zilis alip qaraladi. Aristoteldin’ pikirinshe, ideyalar na’rselerdin’ sebebin beredi, biraq ideyalar basqa «ideyalar du’nyasinda» emes, al na’rse­lerdin’ o’zinde boliwi tiyis. Platong’a tiykarlamp, bizler na’rselerdin’ tiykann ko’beytemiz. Misali, Sokrat degen tiri real adam bar. Og’an «ideyalar du’nya - sinda» «Sokrat ideyasi» sa’ykes keledi, bug’an qosimsha «adam ideyasi da», tag’ida «grek ideyasi da» sa’ykes keledi. Solay etip, bir real Sokratqa bir neshe ideyalar—tiykarlar sa’ykes keledi. Bunday boliwi mu’mkin emes, sebebi logikaliq jaqtan ol qarama-qarsiliqli.
Platonmn’ ideyalar du’nyasi haqqindag’i ta’limatin barhq na’rsenin’ denesiz tiykarlan sipatinda biykarlap, Aristotel barhq na’rselerdin’ eki tiykarg'i baslamadan—fonna ha’m materiyadan—payda bolg’anlig’i haqqindag’i pikirin alg’a su’redi. ilimiy pa’nlerdin’ filosofiyaliq sistemasin do’retedi. Olardi teoriyaliq (matematika, fizika, psixologiya), a’meliy (etika), do’retiwshilik (texnika, estetika) ilimlerge bo’ledi. Bug’an qosimsha Aristotel «Filosofiyamn' o’zi ne menen shug’illanadi?» degen sorawdi keskin tu’rde qoyadi.
Aristotel filosofiyasinin’ tiykarg’i jag’daylari:
т
etip.uhwmahqti seziwler menen qabillanatug’in du’nyani induktivlikuliwma- lastiriw arqali biliwge boladi.

2. 
   
   Kategoriyalar haqqmdag’i ta’limat. Bir uliwma tekte ha’r qiyh tu’sinik- lerdin' uliwmalastiriliwi mu’mkin cmes, sol sebepli Aristotcl on kategoriyhni bo’lip ko’rsetcdi, olardin’tiykarg’isi—bolmis penen barabar alip qaralatug’m «tivkar» bolip tabiladi. Qalg’an tog'izi - «sapa», «san», «qatnas», «orin», «waqit», «ha’reket», «halat» «qiynahw», «iyelikctiw» - bolmis penen «tiykar» katcgoriyasi ja’rdeminde o’z ara qatnasta boladi. Olar «Na’rselerdin’ qa’siyetlcri qanday?» degen sorawg’a juwap beredi. Yag’niy kategoriyalar joqarg’i tcklcr bolip, olarg’a basqalar iykemlestiriledi.
   
3. 
   
   Oylawdin' formalan haqqindag’i ilim, yag’niy logika. Aristoteldin’ formalhq logikasi - sillogistika—bolmis haqqmdag’i ta’limat penen, shinliq teoriyasi menen tig’iz baylamsta, sebebi logikahq shinhqlarda oyshil bolmistin’ formalarin ko’rgen.
   
4. 
   
   Matcriya ha’m forma haqqmdag’i ta’limat bolip, materiya passiv mu’m- kinshilikti.qa’liplesiwdin’ potentsiyasm an’latsa,al forma bolsa aktiv baslama bolip, bolmistin’, haqiyqathqtin’ tiykann beredi, yag’niy bir na'rscnin’ basqadan nesi menen panqlanatug’mhg’in ko’rsetedi. Forma potentsialhq o’mir su’riwdi aktual tiykarg’a aylandiradi.
   
5. 
   
   Jan (ruwx) haqqindag’i ta’limat. Aristotel boyinsha, jan (ruwx) tek adamda g’ana bolip qoymastan, ol o’simlikler menen haywanlarda da bar. O’simlik- lerdin’jam o’siw, awqatlaniw ha’m ko’beyiw uqiplilig’ina iye bolsa, al liaywan- lardin’ jam bolsa seziwlcrge de iye boladi. Adam Jam (ruwxi) aqilh jan (ruwx) bolip tabiladi, yag’niy adam oylawdin’ ha’m aqildin’ boliwi menen Ja’ma’a’tte jasaw uqiphhg’i (ja’iniyetlik haywan) menen basqalardan panqlanadi. Biraq aqil denedeng’a’rezli emes, ol ma’n’gi jasaydi ha’m o’zgermeydi. Oni Aristotel iskerlik aqih dep ataydi ha’m tiykarinan adamg’a tiyisli bolg’an passiv aqildan panqlanadi dep ko’rsetedi. Moralhq u’lgi, Aristoteldin’ pikirinshe, quday yaki jetik filosof, «o’zin oylaytug’in oylaw» bola aladi.
   

Platonnm’ absolyutlik idealizminen Aristoteldin’ ta’limati materialistlik pikirlcrbasim kcliwi menen panqlanadi. Aristotel formani iia’isclcrdin’ mate- rialhq mazmunman u’stin keletug’in na’rselerdin’ idcalhq baslamasi dep qabillawina qaramastan, na’rselerdin’ tiykarm na’rselerdin’ o’/inde dep bilcdi. Materialliq bolmis, onm’ pikirinshe, real o’mir su’redi. Biraq du'nyanin’ sebebi yaki qa’legcn ha’rekettin’ keyingi dercgin ol «barliq na’rscnin’ qo/y.’almaytug’in birinshi ha’reketke keltiriwshisi» sipatindag’i quday menen haylamstiradi.
Aristotel b.e.sh. IV a’sirgc shekem antikaliq oy ta’repinen loplang’an barliq filosofiyaliq bilimlcrdi sistemalastiradi ha’m uhwmalastmidi Ol filosofiyanin’ baslamasinin’ birinshi ret sistemalasqan bayanlamasin beredi, filosofiyaliq bilimnin’ tiykarg’i strukturasin islep shig’adi, bu’gingi ku’nge shekem ilim qollanip atirg’an ko’plegen katcgoriyalardi aylamsqa kirgi/edi. Ol fizikanin’ ha’m formalliq logikanm’ o’z aldina pa'nler sipatinda o’mir su’riwinc baslama beredi, etikamn’, estetikanin’, sotsialhq filosofiyamn’ teoriyaliq tiykarlarin islep shig’adi. Kosmologiyada Aristotel pifagorshilardin’ ta'limatin biykarlaydi ha’m Koperniktin’ geliotsentrlik sistemasma shekem o’mir su’rgen geotsentrlik sistemasin islep shig’adi.
Platonmn’ ta’limati menen birlikte Aristoteldin’ ta’limati xristianliq filoso- fiyasimn’ ideyaliq tiykan xizmetin atqaradi.
Ellinistlik basqish (b.e.sh. IV—b.e. Ill a’sirleri)
Antikahq filosofiyamn’ rawajlamwinda klassikahq da’wirden keyin ellinistlik (Ellada—grek ma’mleketinin’ atinan kelip shiqqan) degen at penen belgili bolg’an da’wir baslanadi. Filosofiyamn’ rawajlamwinda bul basqishtin’ o’zgesheligi ken’ qamrawshihqqa iye filosofiyaliq kontseptsiyalardi do’retiwden bas tartip ha’m diqqatti adam o’mirinin’ mazmum ha’m bahaliqlar proble- masina awdariw menen belgilenedi. Bul ma’sele ayqin tu’rde ertedegi ellinistlik basqishtin’ (b.e.sh. IV-I-a’sirler) kinikler, epikurshilar, stoikler, skeptikler siyaqli iri mekteplerinin’ ha’m bag’darlarmin’ iskerliginde o’z ko’rinisin tapti.
Kinikler mektebi (Afinadag’i xolmnin’ ati menen atalg’an, ol jerde bul mekteptin’ tiykann salg’an Antisfen o’zinin’ sha’kirtleri menen shug’illang’an) materialliq tsivilizatsiyamn’ erisken barhq jemislerinen bas tartiw kerekligine diqqatti awdaradi. Bul mekteptin’ en’ belgili wa’kili Diogen bolg’an. Kinizmnin’ xarakterli belgilerine ja’miyetlik normalardi moyinlamaw kiredi. Jaqsihqtin’ ha’m baxittin’ tiykan retinde olar bayliqtan, dan’qtan, seziwlik la’zzetleniwlerden waz kcshiwdi, g’a’rezsizlikke erisiwdi ha’m ishki erkinlikti alip qaraydi.
Epikurshilik o’zinin’ atm bul bag’dardin’ tiykann salg’an Epikurdin’ (b.e.sh. 341-270 jj.) ati menen ataydi. Bul bag’dardin’ wa’killeri retinde Lukretsiy Kar (shama menen b.e.sh. 99-55 jj.) ha’m Goratsiydi alip qarawg’a boladi. Mektep Afinamn’ shetinde, awilliq jerde, bag’da jaylasqan. Sol sebepli bul mektcpti «Bag’din’ filosoflan» dep te ataydi.
Epikurshiler filosofiyasinin’ tiykarg’i jag’daylan:

•