KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Klassikaliq da’wir (b.e.sh. V-TY a’sirler)
Antikaliq filosofiyanin’ gu’Ilenip rawajlamwi b.e.sh.V-IV a’sirlerge tiyisli. Bul da'wir Sokrat, Platon, Aristotel siyaqli ulli a’yyemgi grek oyshillarmin’ atlan menen baylanisii. Bul da’wirde filosofiyaliq oydin’ orayi retinde Afina alip qaralg’an, sol sebepli antikaliq filosofiyanin’ klassikaliq basqishin afinahq
basqish dep te ataydi. Klassiklerdin’ ta’limatlarinm’ jiynag’i Afinali mekteptin' ati menen tariyxqa kirgen.
Klassikahq filosofiyamn’ basli o’zgesheligin sislcmalastirilg’an ta’limatlardin’ do’retiliwi, filosofiyaliq pikirlcwlerdin' problematikasinin’ naturfilosofiyaliq ma’selelerden antropologiyaliq ha’m gnoscologiyahq xarakterdegi ma’selelerge o’tiwi ko’rsctcdi.
Antropologiyaliq problemalar birinshi ret ayqin tu’rde sofistlerdin’ (grek so’zi—damshpan, bilgish) ta’limatinda ko’zge taslanadi. Sofistler dep «danaliqqa ha’m oratorliqqa» pulg’a oqitqan b.e.sh. V-IV a’sirlerdegi a’yyemgi grek ag’artiwshilarm atag’an. Olaren’ birinshi professional lilosollar bolg’an. Protagor ha’m Gippiy en’ belgili ha’m ataqh sofistlerdin’ qatarina kirgen.
Sofistlerdin’ filosofiyasinin’ o’/geshelikleri:

4. Qorshag’an ortahqqa sinli qatnas jasaw.

   
   

5. O’tken tsivilizitsiyalardin’ ta’jiriybesin jaqtirmaw.

   
   

6. Go’ne normalardi, nizamlardi ha’m a’detlerdi biykarlaw.

   
   

7. Bahalardag’i ha’m pikirlerdegi subektivlilik.

   
   

8. A’melde ha’m biliw protscsinde logikag’a tiykarlamw.

   
   

Sofistlerdin’ filosofiyag’a qosqan bash u'lcsi olardin’ qorshag’an ortahqti

kritikalawinda ha’m de olardin’ iskerliginin’ ag’artiwslnliq xarakterge iye bohwmda ko’rinedi. Sofistler birpu’tin filosofiyaliq ta’limatti do’retkeni joq. Olar tek g’ana bilimge u’yretip qoymay,al o’zinin’ pikirine isendiriwge,o’z pikirin da’lillewge u’yretken. Ha’zirgi zaman tilinde sofistika dep qa’legen, ha’tteki nadurts pikirlerdi de da’lillew ko’rkem o’nerine, o’nerine aytadi. Sofistlerdin' pikirinshe, «Qa’legen na’rse haqqinda qarama-qarsi bolg’an eki pikir o’mir su’redi». Sol sebepli, olardin’ arasinan talap etilgen pikirdi tan’lap aliwg’a boladi. Shinhqtin’ o’lshemi adamnin’ o’zinde boladi. Protagordin’ aytiwi boyinsha «Adam barhq na’rsenin’ o’lshemi» retinde alip qaraladi.
Sokrattin’ (shama menen b.e.sh. 469-399 jj.) barhq filosofiyaliq pikirlew- lerinin’ orayina adam qoyiladi. Sokrat o’zinen keyin shig’armalar jazip qaldir- mag’an, ol o’zinin’ ta’limatin sha’kirtleri menen bolg’an gu’rrin’lesiwlerinde, aytislarinda bayan etken. Omn’ filosofiyasinin’ tiykarg’i mazmum bizlerge Aristofan,Ksenofont ha’m Platonnm’ shig’armalan arqali jetip kelgen.Sokrat en’ birinshi ret o’zinin' filosofiyasinin’ analizlew predmeti retinde haqiyqathqti emes, al tu’siniklerdi alip qaraydi. Sol sebepli om «birinshi filosof», «filosofiyamn’ a’kesi», «filosofiyamn’ shin’i» dep te ataydi. Sokrat filosofiyasinin’ tiykann bilim beredi. Bilim tu’siniklerge aniqlama beriwdin’ sheksiz, ma’n’gi tohqtinlip, bayitilip banliw protsesin an’latadi. Bilimge erisiwdin’, omn’ pikirinshe, tiykarg’i u’sh basqishi bolip, olar ironiya, maycvtika ha’m induktsiya dep ataladi. ironiya quramali protsesler, na’rseler haqqinda jen’il tu’rde, misqillaw formasinda pikir ju’rgiziwdi berip, bul usil adamnin’ na'rselerdin' negizine basqasha

36

qaray aliw uqiplilig’in ko’rsetedi. Mayevtika shmliqtin’ju’zege keliw, tuwiliw joli bolip, ol adamnin' ishki du’nyasinda shinliq tu’rinde qanday da bir nurdin’ barlig'in, induktsiya, yag’my soraw-juwap beriw metodina tiykarlanip adamnin’ o’zi ta'repinen ondag’i shmliqtin’, anaw yaki minaw oydin’ tuwihwin, ju’zege kcliwin an’latadi. Sol sebepli Sokrattin’ o’zi shmliqtin’ tuwiliw metodin «mayevtika», yag’niy «tuwdinw o’neri» dep te ataydi.

O'zinin' ko’zqaraslann tu’sindiriwde Sokrat sorawlarg’a sheberlik penen alip keliw metodin qollanadi. Bul metod keyin ala sokratliq metod dep ataladi. Onm’ pikirlewlerinde biliw lia’m o’zin’di biliw problemalan ko’rnekli ormdi iyeleydi. Delfiy xraminm’ kolonnasina jazilg’an «O’zin’di o’zin’ bil» printsipi onm’ ko’zqarasmin’ tiykarm beredi. Bug’an qosimsha Sokrat «Men o’zimnin' hesh na’rseni bilmeytug’mhg’imdi bilemen» degen printsi pti bilimge erisiwdin’ tiykarma qoyip, om sheksiz bilimge umtihwshi biliw protsesi retinde tu’sindiredi.
Sokrat ta’limatinda onm’ gnoseologiyahq ma’seleleri etika problemalan menen tig’iz baylamsta alip qaraladi. Sokrat tiykarg’i jaqsihqlar retinde na’pissizlik, minnetke sadiqliq, ma’itlik, shidamliliq, a’dillikti ko’rsetedi. Sokratqa jaslardin’ sanasin burmalawshiliqta ayip tag’ilip, og’an o’lim jazasi beriledi. Oyshil o’zin haqlawi mu’mkin edi,biraq ol bunday joldan bas tartip,uw iship o’ledi.
Sokrattm’ o’miri ha’m o’limi en’ ulli gigant filosoflardm’ biri—Platonnm’ (b.e.sh. 427-347 jj.) ruwxiy jaqtan qa’liplesiwine ku’shli ta’sirin tiygizedi. Onm’ haqiyqiy ati Aristokl bolg’an. Platon, yag’niy «ken’ jawirmli» dep og’an atti Sokrat bergen. Sokrat penen tamsqannan keyin Platon sport, muzika, qosiqti taslap, o’zinin’ keyingi o’mirin filosofiyag’a bag’ishlaydi. Sokrattin’ o’liminen keyin Platon ko’p el gezcdi,qinq jasinda Afinag’a qaytip kelip, Akademiya dep atalg’an o’z mektebin ashadi.
Platonnm’ tiykannan dialog ha’m xatjannnda jazilg’an ko’plcgen shig’ar- malan qol jazba tu’rinde saqlang’an. Olardin’ ishinde en’ belgili shig’armalan «Sofist», «Parmenid», «Teetct», «Ma’mleket» dep atalg’an dialoglan. Platon filosofiyaliq pikirlew metodi sipatinda sorawlarg’a alip keliwshi sokratliq dialog metodin, tu’siniklerdi analizlew metodin basshiliqqa aladi. Platon dialoglannin’ en’ bash ha’reket etiwshi qaharmani sipatinda Sokrat alip qaraladi. Platon u’shlik (triada) filosofiyaliq ta’limatinm’ avton. Onm’ pikirinshe, barliq o’mir su’riwshiler u’sh substantsiyadan bir pu’tinnen, aqil ha’m jannan (ruwx) turadi.