KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

b. problemalar kiredi.

4. 
   
   Batistin’ ha’m Shig’istin’ orta a’sirler filosofiyasi ja’miyettin’ a’dep- ikramhhq tamirlarmin’ bekkemleniwine diniy moraldin’ qag’iydalmn islep shig’iw arqali, ma’n’gi, uliwma adamzathq a’dep-ikramhhq bahahqlardi, barliq adamlardin’ quday aldinda etnikahq ha’m sotsialhq kelip slug’iwinan biyg’a’rez ten’ligi ideyasm alg’a su’rip,adamlardi o’z ara shidamlihq ha’m muhabbat ruwxinda ta’rbiyalaw arqali ayriqsha u’lesin qosti.
   

Solay etip, orta a’sirlcr filosofiyasi, mazmunmin’ o’zgeshe bohwina qaramastan, du’nyaliq tariyx ha’m ma’deniyattm’ rawajlaniwina ko’p unamli ta’sirin tiygizdi.
Ta’kirarlaw ushm sorawlar:

4. 
   
   Orta a’sirler filosofiyasinin’ xarakterli o’zgeshelikleri qanday?
   
5. 
   
   Orta a’sirler da’wirinde qanday filosofiyaliq ag’imlar payda bolg’an?
   
6. 
   
   Universallar haqqmda nominalistler ha’m realistler arasinda ju’rgizilgen sxolastikahq tartistin’ tiykari nede?
   
7. 
   
   Orta a’sirlcrdegi arab filosofiyasinin’ tiykarg’i ko’zqaraslari qanday edi? Olarg’a sipatlama berin’.
   
8. 
   
   Patristika ha’m sxolastikam Batis filosofiyasinin’ rawajiamwindag’i tiykarg’i basqishlar sipatinda sahstinn’.
   

§6. Oyamw da’wiri filosofiyasi (XV-XVI a’sirler)
Oyamw yamasa Renessans (fr. so’zi—qayta tikleniw) da’wiri o’zinin’ atin usi basqishta antikaliq da’wirdin’ ruwxiy ma’dcniyatinin’ a’hmiyetli printsip- lerinin’ qayta tikleniwinin’ baslamwinan aldi.
Qayta tikleniw da’wiri ko’rkem o’nerge bag’darlanip, onda orayliq orindi xudqjnik-do’retiwshinin’ kulti iyeleydi. Xudojnik qudaydin’ do’retpelerine tek eliklep qoymastan, al ol qudayliq do’retiwshilikke de elikleydi. Adam tayanish noqatin o’zinde - o’zinin' janmda, denesinde, deneliginde izlep baslaydi. Rawajlamwdin’ ha’m uqiplihqtin’ ha’r qiyli boliwi bul da’wirde u’lken a’hmiyetke iye boladi.
Orta a’sirler filosofiyasi absolyut printsi pin izbe-iz ha’m tercn' da’rejede oylap tabadi. Ol barhq na’rselerde ha’m ha’mme jerde ta’biyattin’, adamnin’ u’stinligin emes, al qudaydin’ u’stinligin ko’redi. Bunday filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqaras orta a’sirlerdin’ awil xojahg’ma tiykarlang’an barhq sotsialhq ha’m xojahqhq-siyasiy ukladina organikaliq jaqtan sa’ykes keledi. Qayta tikleniw da’wiri filosofiyasinin’ diqqat orayinda adam turadi.
Jan’a ekonomikahq qatnasiqlar o’mir ukladi ha’m oylaw obrazi sipatinda feodalizmnin’ ruwxiy oppozitsiyasinm’ payda boliwina ta’sirin tiygizedi. Texni- kaliq oylap tabihwlar ha’m ilimiy ashihwlar miynetti ha’rekettin’jan’a, effektiv usillan menen bayitadi (ayaq shanq payda boladi, toqiw stanogi jetilistiriledi, domna metallurgiyasi oylap tabiladi h.b.). Oq da’rinin’ qollaniliwi ha’m oq da’ri menen atilatug’m jaraqtin’ do’retiliwi a’skeriy salada burihsti payda etti, ha’m bul na’rse ntsarlardin’ a’skerlerdin’ bir tu’ri ha’m feodalhq qatlam sipa- tinda a’hmiyetinin’jog’ahwina alip keldi. Kitapti basip slng’anwdin’ tuwihwi Evropada gumanitarhq ma’deniyattin’ rawajlamwina aynqsha ta’sirin tiygizdi. Kompasti qollamw ten’izde ju’riwdin’ mu’mkinshiligin ko’beytti, suw sawda kommunikatsiyasmin’ tarmag’i ken’eydi, a’sirese bul taraw Orta jer ten’izinde intensiv xarakterge iye boldi. Usig’an baylanisli italiya qalalannda o’nermentshi- likten kapitalistlik o’ndiris usiJina o’tiwdin’ basqislu sipatinda birinshi manufak- turalardin’ payda boliwina tan’ qaliwdm’ keregijoq. Solay etip, Oyamw da’wi- rinin’ filosofiyasinin’ ha’m ma’deniyatinm’ payda bohwinin’ tiykarg’i sha’rtleri retinde feodalizmnin’ krizisin, miynet qurallarinin’ ha’m o’ndiris qatnasiqlari- mn’ jetilistiriliwin, o’nermentshilik ha’m sawdanin’ rawajlamwin, sawathliq da’rejesinin’ ko’teriliwin, shirkew ha’m sxolastikaliq filosofiyanin’ kriziskc ushi- rawin, geografiyahq ha’m ilimiy-texnikaliq ashiliwlardi alip qarawimizg’a boladi.
Ertedegi burjuaziyahq ma’deniyattin’ o’zgesheligin antikahq filosofiyag’a qaytadan diqqat awdanw beredi. Filosofiyag’a kelsek, onin’ teologiyadan ajiraliwi baslanadi. Din ilimnen, siyasat, ha’m moratdan bo’leklencdi. Ta’jiriybelik ilim­lerdin’ qa’liplesiw da’wiri baslanadi,olardin’ roli ta’biyat haqqinda birden bir shin bilim beretug’in tiykar sipatinda amqlanadi. Oyamw da’wirinde jan’a filosofiyaliq du’nyag’a qaras ulh filosoflardin’ u’lken toparmin’ do'retiwshi- ligine baylanisli islep slng’iladi. Olarg’a Nikolay Kopernik (1473-1543 jj.), Nikolay Kuzanskiy (1401-1464 jj.), Djordano Bruno (1548-1600 jj.), Galileo Galiley (1564-1642 jj.), Lorentso Vala (1407-1457 jj.), Piko dela Mirandola (1463-1494 jj.), Tommazo Kampanella (1568-1639 jj.), Tomas Mor (1478- 1535 jj.), Nikolo Makiavelli (1469-1527 jj.), Erazm Rotterdamskiy (1469-1536 jj.) h.b. kiredi.
Bul ag’imnm’ tiykarg’i ideologi retinde Nikolay Kuzanskiydi alip qarawi­mizg’a boladi. 01 Oyamw da’wiri panteistlik filosofiyasinin’ en’ ko’rnekli wa’kili bolg’an. Kuzanskiy quday ha’m ta’biyatti, jaratiwshi ha’m do’retpeni, ta’biyatqa qudayliq atributlardi, aldi menen kcn’isliktegi sheksizlikti beriw arqali bir birinc jaqmlastiracii. Onin’ ushin Jer du’nyanm’ orayi emes. Ta’biyatti tu’sindir- gende, ol ta’biyattag'i qarama-qarsiliqlardin’ birligi, birlik ha’m ko’plik, tnu'mkin- shilik ha’m haqiyqatliq, sheksizlik ha’m sheklengenlik dcgen ideyalardi qollanadi. Kuzanskiy ilimiy metod, do'retiwshilik problcmasi haqqinda tu’siniklerdi da’lil- leydi. Onin’ pikiri boymsha, biliw tarawinda adamnin’ mu’mkinshiligi sheksiz. Onin’ ko’zqarasi Oyamw da’wiri fiiosofiyasinin’ kcyingi ideyalarina o’z ta’sirin tiygizdi.
Bul da’wirdin’ ulh oyshili retinde Djordano Brunoni alip qarawimizg’a boladi.Ol shirkewdin' barliq dogmalarin bir shetke su’rip qoyip.Kopemiktin’ geliotsentrlik ideyalarm rawajlandiradi, ko’p tu’rli du’nyalardin’ o’mir su'riwin ashadi. Bruno quday haqqinda ko’p jazadi, biraq onin' qudayi retinde a'lem alip qaraladi. 01 du’nyag’a mzamlardi beriwshi qudaydi biykarlaydi. Bruno ushin adam ta’biyattin’ bir bo’legi. Biliwge bolg’an muhabbat ha’m aqildin’ ku’shi adamdi du’nyadan joqan ko’tcrip,onm’ rolin uhg’laydi.
Oyamw da’wirinin’ fiiosofiyasinin’ rawajlaniwina Galileo Galileydin’ miynetleri u’lken u’lesin qosti. Astronomiyadag’i onin’ ashqan jan’ahqlan aristotellik-ptolemeylik du’nyanm’ ko’rinisin jaqlawshi shirkew menen qatan’ tu’rdegi aytisti keltirip shig’ardi. Galiley du’nyani tek g’ana ta’jiriybelik jol menen matematika ha’m mexanika tiykannda u’yreniwge shaqiradi. Onm’ pikirinshe, shmliqqa tek g’ana o’z ishine eksperimentti qamtig’an ilimiy inetod- lar alip keledi. Galileydin’ ilimiy mctodologiyasi, matematika ha’m mexani- kag’a arqa su’yey otirip, onin’ du’nyag’a mexanikaliq materialistlik ko’zqarasin aniqlaydi. Galiley qudaydi planetalarg’a ha’reketti dag’azalag’an birinshi ha’re- ketke keltiriwshi ku’sh sipatinda alip qaraydi. Keyin ala ta’biyattag’i «mexa- nitsizm» o’zinshe jumis islep baslaydi ha’m ilimler ta’repinen u’yreniliwi kerek bolg’an o’zinin’ nizamliqlanna iyelik etedi. Galiley en’ birinshilerdin’ qatannda ta’biyatqa deistlik ko’zqarasti qa’li plestiredi.
Oyamw da’wiri oyshillarmin’ naturfilosofiyahq ideyalari Jan’a zaman fiiosofiyasinin’ ha’m ta’biyattamwdin’ rawajlaniwina u’lken ta’sirin tiygizedi.
Qayta qunw ideologiyasimn’ tiykarg’i belgisi retinde gumanizm (latin so’zi— adam) alip qaraladi. Ol adam ha’m adam o’mirinin’ bahalig’in bekkemley- tug’in ideyaliq ha’reketti an’latadi. Gumanizm ideologiyasimn’ tiykann salg’an Franshcsko Petrarka degen shayir bolg’an. Renessans filosofiyasinda gumanizm antropotsentrizm (grek so’zi—adam) ko’rinisinde de bolg’an. 01 du’nyaliq bolmistin’ orayina adamdi qoyg’an.
Gumanizmnin’ o’zgeshe ko’riniw formasin ratsionalizm de beredi. 01 aqildin’ isenimnen u’stinligin moyinlaydi. Adam ta’biyattin’ o’mir su'riw tiykarlann u’yreniw arqali bolmis sirlann o’zinshe izertlewi mu’mkin. Oyamw da’wirinde biliwdin’ sxolastikahq printsipleri biykarlanadi,ta’jiriybelik,ta’biyiy- ilimiy biliw qayta tiklenedi. Du’nyanin’ N.Koperniktin’ geliotsentrlik ko’rinisi, Dj.Bmnonm’ sheksizlik a’lem ko’rinisi siyaqli printsipial da’rejedegi jan’a, antisxolaslikahq kartinalan do’retiledi.
Qayta tikleniw filosofiyasinda ta’biyatqa bolg’an ko’zqaraslarda panteizm (grek so’zi—barliq ha’m quday)—ta’biyat ha’m qudaydi barabarahp qarawsln ta’limat u’stemlik su’redi. Bul da’wirdin’ etikasinda a’dep-ikramhhq haqqmda xristianhqqa shekemgi ta’limatlardag’i aymm printsi pier qayta tiklendi (epikurshiler, stoitsizm, skeptitsizm). Sotsialhq filosofiyada individualizm ha’m sekulyarizatsiyalamwg’a (barliq tarawlarda shirkewdin’ ta’sirinin’ ha’lsirewi) bag’darlang’an jan’a kontseptsiyalar payda boldi. Qayta tikleniw da’wirinin’ en’ bash jetiskenligi retinde shirkewdin’ diktaturasmin’ (u’stemliginin’) ldirawin ahp qarawg’a boladi.
Adamlar arasindig’i qatnasiqlardin' tiykann, gumanistlerdin’ aytiwi boyinsha, o’z ara siylasiq ha’m muhabbat quraydi. Qayta tikleniw da’wirinin’ filosofiya- sinda estetikaliq (grek tilinen awdarg’anda seziwlerge tiyisli boliw degendi an’latadi) u’stinlikke iye boldi. Oyshillardi diniy dogmalar emes, al ko’birek insannm’ do’retiwshiligi ha’m suhwhg’i qiziqtiradi. Qayta tikleniwdegi antropo- tsentrizmnin’ tiykan ekonomikahq qatnasiqlardin’ o’zgeriwinde ko’rinedi. Awil xojahg’i menen o’nermentshiliktin’ bo'liniwi, manufakturahq o’ndiristin’ ha’wij ahp rawajlamwi feodalizmnen ertedegi kapitalizmge o’tiwdi an’latadi.
Qayta qurtw da’wiri filosofiyasindag’i bag’darlar

•