KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Sokrattin’ filosofiyaliq pikirlewleri nege bag’darlang’an?

Platonnm’ obektivlik-idealistlik teoriyasinm’ ma’nisi nede?

Aristotel na’rselerdin’ tiykan retinde neni ahp qaradi?

Filosofiyanin’ klassikaliq ha’m ellinistlik basqishlarimn’ kontseptualhq ayirmaslulig’i nede?


§5. Orta a’sirler filosofiyasi
Orta a’sirlerdin’ baslaniwin Batis Rim imperiyasinin’ (476-j.) qulawi menen baylamstiradi. Orta a’sirler filosofiyasi V-XV a’sirlerdegi feodalizm da’wiri filosofiyasin beredi. Orta a’sirler filosofiyasinin’ baslamwi filosofiya ha’m teologiyanm’ awqamlas boliwi menen belgilendi, eki da’stu’rdin’, yag’niy antikaliq filosofiya ha’m diniy ta’limattm’ sintezi tu’rinde o’mir su’redi. Orta a’sirler filosofiyasinda eki basqishti—qa’liplesiw ha’m rawajlaniw basqishlann bo’lip ko’rsetiwge boladi.Bul da’wirdin’ filosofiyaliq ta’limatlan l-V-a’sirlerge kelip qa’liplesip baslag’anhg’ina baylanisii olardin’ tiykarm stoiklerdin’, epikurshilardm’ ha’m neoplatoniklerdin’ etikahq kontseptsiyalan quraydi ha’m usig’an baylanisii to’mendegishe basqishlardi bo’lip ko’rsetiwge boladi:

• 
  
  apologetika ha’m patristika basqishi (III-V-a’sirler).
  
• 
  
  sxolastikahq basqish (V-XV a’sirler).
  

Orta a’sirler filosofiyasinin’ o’zgesheligi retinde onm’ dinnen g’a’rezliligin alip qarawg’a boladi. Sol da’wirdin’ ja’miyetlik sanasinda filosofiyanin’ orm ha’m roline «Filosofiya qudayhq ta’limattm’ xizmetkeri, quli» dep amqlama berilgen.
Eger grek filosofiyasi ko’p qudayhhq (politeizm) penen baylamsqan bolsa, onda orta a’sirlerdin’ filosofiyaliq oyi o’zinin’ tannrlan menen bir qudayhhq (monoteizm) dinine qaray bag’dar aladi. Onday dinlerge iudaizm, xristianshihq, musulmanshiliq jatadi. Solay etip, orta a’sirler filosofiyasi teologiya ha’m antikaliq filosofiyaliq oydin’ quyilmastn beredi.
Orta a’sirlik oylaw teotsentrlik (latin so’zi—quday) xarakterge iye boladi. Teotscntrizm printsipine sa’ykes qa’legen bolmistin’, jaqsihqtin’ ha’m suliw- liqtin’ deregin quday beredi. Teotscntrizm orta a’sirler ontologiyasmin’, yag’niy bolmis haqqindag’i ta’limattin’ tiykanna qoyiladi. Orta a’sirler filosofiyasinin’ bash printsipin absolyut insan, quday printsi pi beredi Absolyutlikinsan printsi pi antikaliq da’wirge salistirg’anda subeklti teren’irek tu’siniwdin’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Oi o’z ko’rinisin teotsentrizmde tabadi. O’mirdegi joqari maqset qudayg’a xizmet etiwdc ko’rinedi. Orta a’sirlik oylawg’a sa’ykes du’nyanin’ birinshi sebebi ha’m birinshi tiykan quday bolip tabiladi. Orta a’sirler dawa- minda idealizm u’stemlik su'riwshi bag’dar bolg’an - «Basinda so’z bolg’an», «Bul so’z quday dcp atalg’an». Filosofiyaliq pikirlewlerdin’ da’slcpki punkti retinde ka’ramatli jaziwdin’ dogmalari alip qaralg'an. Bilim ernes, al isenim, ilim emes, al din u’stinlikke iye boladi.
Jaratihs haqqindag’i dogmat oraydi ta’biyattan joqandag’i baslamag’a o’tkeredi. Ta'biyatqa tuwisqan bolg’an antikaliq qudaylardan orta a’sirlcr qudayinin’ parqi sonda, ol ta’biyattin’ u’stinde, onin’ basqa ta’repinde turg’an, sol sebepli quday transtsendentlik quday bolg’an. Ta’biyattan aktiv do’retiwshilik baslama alinadi ha’m qudayg’a bcriledi. Usig'an baylamsli jaratihs qudaydm’ prerogativasi bolip, al adamlar ta’repinen oylap tabihwlar qudayg’a g’lybat qiliwdi an’latadi. Bunday ko’zqaraslar ken’ tarqalip, ilimiy ha’m injenerlik oydin’ qa’li plesiwine tosqinliq jasaydi. Dogmatlar boymsha quday du’nyani hesh na’rseden o’z erki, o’zinin’ qu’dircti menen jaratadi. Bunday ko’zqaras kreatsionizm (latin so’zi) dep atalip, do’retiw, jaratiw degendi an’latadi.
‘Orta a’sirler fiiosofiyasinin’ tiykarg’i belgileri retinde providentsializmdi (du’nyada barliq na’rse qudaydin’ erki menen iske asirilatug’inlig'ina isenim), ha’m irratsionalizmdi (adam aqilmin’ biliwlik mu’mkinshiliklerin kemsitiw, biliwdin’ tiykarg’i deregi retinde aqiliy biliw formalamim’ shegiuen slug’atug’m intuitsiyam,nurlamwdi,ashihwdi alip qaraw) bo’lip ko’rsetsekboladi.
Orta a’sirler fiiosofiyasinin’ tiykarn’i hclgHm

•