KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Ka’ramatli jazba menen tig’iz baylamsta boliw, ol du'nya ha’m adam haqqmdag’i toliq bilimdi beredi.

Da’stu’rlerge, ka’ramatli jaziw tekstlerine tiykarlanyaii lilosoliya dogma- liliqqa ha’m konservativlilikke iye bolip, og’an skeptitsi/m iai holg’an.

Filosofiya teotsentrlik bolg’an, sebebi barliq na'rseni iimqlaylug’in realliq retinde ta’biyat emes, al quday alip qaralg’an.

Qatip qalg’an formulalarg’a iykemlesiw retinde luMudii ilncn filosofiyaliq formalizm tekstlerdi tahqlaw ko’rkem o’nerine tiykiirlaiip.’iin

Kreatsionizm—ontologiyanin’ bash printsi pin, al ishiliw unoseologiya- nin’ basil printsi pin bergen.j


Batis ha’m Shig’ista filosofiyaliq oydm’ rawajlimiwi \l\' .fsirgc shekeni ha’r qiyli jollar menen alip banldi: arab Shig’isinda ha’m niahlai menen basip aling’an Ispaniyanin’ bir bo’leginde filosofiya I vгора ham Shii’ is A/.iyag’a salistirg’anda aytarliqtay da’rejede dinnin’ ta’siri aslnula holy/am joq. Arab ha’m arab tilindcgi ilim bul basqishta evropahq ilimj'.i- .ill fur anda aiiag’urlim alg’a ketkenedi. Qitaydada Evropag’a salistirg’anda ilim diimm' la’siri ku’shli bolsa da aldm’g’i qatarda bolg’an. Arab filosotlamim hit qnlan o’zlerinin’ miynetlerin antikaliq da’wirdin’ oyshili Demokrittln’ uloiiilm haqqmdag’i ta’limati, pifagorshilardin’ matematikasi, Platon ideyalan, Ail .ioicldin’ filoso- flyaliq ha’m ta’biyiy-ilimiy do’retpesi, a’sirese onin‘ lojtika r.icm.i i tiykarmda payda bolg’an ilimiy-filosofiyahq da’stu’rler ishindc iln'irill
Evropaliq filosofiyada materializm orta a’sirlerde Slng’istag’iday ken’ tarqalmadi ha’m ma’deniyatqa o’z ta’sirin tiygizbedi. ideologiyanin’ u’stemlik su’riwshi formasi diniy ideologiya bolip, ol filosofiyadan qudayliq ta’limattm’ xizmetkerin do’rctiwge umtildi.
Orta a’sirlcr da’wiri ko’plegcn ko’rnekli filosoflardi, atap aytqanda Avgustin (354-430 jj.), Boetsiy (480-524 jj.), Eriugen (810-877 jj.), Al-Farabi (870-950 jj.), Ibn-Sina (980-1037 jj.), Averrocs (ibn Ruslid, 1126-1198 jj.), PcrAbelyar (1079-1142 jj.), Rodjer Bckon (1214-1292 jj ), Foma Akvinskiy (1225-1274 jj.), Okkam (1285-1349 jj.) h.b. oyshillardi bcrdi.
Ertedegi orta a’sirler shirkewleri a’yyemgi du’nyanin’ filosofiyasma, a’sirese materialistlik ta’limatlarg’a dushpanliq qatnasta bolg’an, biraq din o’z ta’sirin ken’eytiwi menen o’zinin’ dogmalarm ratsionalhq jaqtan tu’sindiriwge umtilg’an, sol sebepli usi maqsette antikaliq filosoflardin’ ta’limatlann qollamp baslag’an. Aytiw kerek, antikaliq da’wirdin’ filosofiyaliq bayhg’m o’zlestiriw bir ta’repleme, bo’leklengen halda iske asinldi, ayirim jag’daylan olarg’a diniy dogmatlardi bekkemlewge xizmet etetug’inday jan’a tu’sindirmelcr berildi. Filosofiyaliq oydin’ rawajlaniwinm’ tiykarg’i formalan retinde ertedegi orta a’sirler basqishinda apologetika ha’m patristika ahp qaraldi.
Apologetika ha’ni patristika (III-V a’sirler)
\
^rApologetika (grek so’zi—jaqlaw, qorg’aw)—ertedegi diniy filosofiyaliq ag’im bolip,xristianshihqtin’ideyalarm u’stemsu’rip turg’an ko’p qudayhhq ideolo- giyasinin’ ta’sirinen qorg’awg’a qaratilg’an. Apologetler filosofiyanin’ xristianliq ta’limati tiykanndajasaw mu’mkinshiliginin’ bar ekenligin da’lillegen. Ha’ki- miyat ta’repinen quwdalawg’a ushirag’an birinshi a’sirlerdegi xristianshihq apologetika ta’repinen iske asinlg’an teoriyahq jaqtan o’zin qorg’awg’a mu’ta’j edi. Apologetikamn’ en’ iri wa’kili Yustin Mushenik bolg’an.
Apologctikadan keyin patristika (latin so’zi—a’ke) payda boladi. Ol «shirkew a’kelerinin’» filosofiyaliq ta’limatin an’latadi. «Shirkew a’kelerinin'» shig’arma- larinda xristianliq filosofiyasinin’, qudayliq ta’limatmin’, shirkew haqqindag’i ta’limattm’ tiykarg’i mazmum bayan etilgen^Bul basqish bir pu’tin diniy- spekulyativlik sistemalardin’ islenip shig’iwi menen xarakterlenedi. Batis ha’m Shig’is patristikasin bo’lip qarawg’a boladi. Batistag’i patristikanin’ iri wa’kili retinde Avgustin Blajenmydi, al Shig’istag’i patristikanin’ en’ iri wa’killeri retinde Grigoriy Bogoslovti. ioann Zlatousti ahp qarawg’a boladi. Shig’istag’i vizantiylik filosofiyasinin’ ayriqsha o’zgesheligi sonda, ol grek tilin qollanadi ha’m usig’an baylanisii antikaliq ma’deniyat penen lating’a tiykarlang’an Batisqa sahstirg’anda tig’iziraq baylamsta boladi.
Avgustin Blajenniy orta a’sirlcr filosofiyasma ku’shli ta’sirin tiygizedi. Ol xristianshihqqa manixeyshilik (Jaqin Shig’ista III a’sirde payda bolg’an, jaqsihq ha’m jamanliqti ten’likke iye ulli baslamalar dep tu’sindirgen diniy-filosofiyahq ta’limat) ha’m neoplatonizm arqali keledi. O’zinin’ ta’limatinda Avgustin neoplatonliq filosofiyamn' tiykarlarm xristianshiliqtin’ postulatlan menen biriktiredi. Avgustinnin’ pikirinshe, quday barliq na’rsenin’ sebebin beredi. Quday du’nyani jaratqan ha’mom do’retiwdi dawam etpekte. Neoplatonizm ideyalari tiykarmda Avgustin xristianshihq diniy ta’limatinda teoditsei (grek so’zi— quday ha’m a'dillik) filosofiyaliq problemasin, yag’niy quday ta’repinen jaratilg’an du’nyada jamanliqtm’ o’mir su'riw problemasin islep shig’adi. Jaqsiliq, Avgustinnin’ pikirinshe, jerdegi qudaydin’ ko’rinisin, aljamanhq bolsa jaqsiliqtin’ jetispewshiligin an’latadi. Jamanliq jerde materialliq o’mir su’riwdin’ o’zinin’ idealliq obrazinan qaslnqlawi na’tiyjesinde payda boladi. Materiva o’zinde na’rselerdin’, qubihslardin’, adamlardin’ qudayliq obrazin ja’mley otmp, ol o’zinin’ artta qaliw, qatip qaliw ku’shine baylanisli idealdi jetilispegen uqsashqqa aylandirip, om burmalaydi.
Biliw teoriyasinda Avgustin ta’repinen «isenemen, tu’siniw ushin» degen formula alg’a su’riledi. Bul formula uliwma ratsionalhq biliwden bas tartiwdi an’latpaydi, biraq isenimnin' so’zsiz u’stinlikke iye ekenligin tastiyiqlaydi. Avgustinnin’ ta’limatinin’ en’ basli ideyasi adamnin’ «go’nergennen» «jan’ag’a» qaray qa’liplesiwin, qudaydi jaqsi ko’riwde o’zin jaqsi ko’riwden qutiliwdi an’latadi. Omn’ pikirinshe, adamdi qutqanw en’ aldi menen «jerdegi quday burshag’imn’» wa’kili bolg’an xristianhq shirkewgc tiyisli boliwda ko’rinedi. Avgustin adam iskerliginin’ cki qarama-qarsi tu’rin bo’lip qaraydi.Birinshisi— «jerlik burshaq», yag’niy absolyut da’rejege ko’terilgen o’zin jaqsi ko’riwge, qudaydi jck ko'riwge tiykarlang’an ma’mleketshilikti an'latadi. Ekinshisi— «quday burshag’i» dep atahp, ol o’zin jek ko’riw arqali qudaydi jaqsi ko’riwge tiykarlang’an ruwxiy birlikti an’latadi. Avgustinnin’ pikirinshe, quday en’ joqari jaqsihqti beredi, al adamnin’ ruwxi qudayg’a jaqin ha’m ma’n’gi jasaydi, ol denege salistirg’anda jetik boladi. Jannin’ deneden basun keliwi adamnan birinshi na’wbette seziwlik ra’ha’tleniwshilikti basip, sheklep, o’zinin’ jam haqqinda qayg’iriwdi talap etedi.
Avgustin insan erkinligi problemasin alg’a su’redi, sebebi omn’ aytiwi boyinsha, subektivlik jaqtan adam erkin ha’reket etedi, biraq omn’ islegen ha’mme na’rselerin, ol arqali quday isleydi. Avgustinnin’ sin’dirgen xizmeti sonda, ol birinshi ret jannin’ o’mirinin’, «ishki adamnin’» o’mirinin’ sheksiz quramah ekenligin ha’m amqlamag’a toliq boysinbaytug’inlig’m ko’rsetedi. 01 xristianshiliqtin’ filosofiyaliq jaqtan da’lilleniwin Platon filosofiyasinda tabiwg’a unnadi. Omn’ pikirinshe, Platonmn’ ideyalari «jaratiwshinin' do’retiw akti aldindag’i oylarin» beredi. Avgustin xristian filosofiyasindag’i neoplatonizm bag’dannin’ tiykann salg’an oyshil. Bul bag’dar Batis Evropada XIII a’sirge shekem u’stemlik etti.
Avgustinnin’ filosofiyaliq ideyalan omn’ «Haqiyqiy din haqqinda», «Qudayliq burshaq haqqinda», «Ta'wbcge keliw» ha’m basqa da shig’armalannda bayan etilgen ha’m olar xristianshihq ideologiyasinm’ teoriyaliq tiykarma aylang’an.
Sxolastika (V-XV a’sirlcr)
Xristian idcologiyasinin’ u’stemlik etkcn da’wirinde liykarg’i filosofiyaliq ag’im retinde sxolastikam alip qarawg’a boladi. «Sxolastikanin’ a’kesi» dep Boetsiydi aytqan. Oni tek birinshi sxolastik dep qabillap qoymay, al «keyingi rimli», Tsitseron, Seneka, rimli da’wirdin’ platoniklerinin’ isin dawamlawshisi dep te qabillag’an. Boetsiydin’ en’ bash miyneti «Filosofiya menen timshlan- dinw» («Uteshenie lilosofiey») dep ataladi.
^f Sxolastika (grek so’zi—mektep) «mekteplik filosofiya» bolip, orta a’sirlcrdegi universitetlerde u’stcmlik etti, ol xristianliq dogmalardi logikahq pikirlewler menen baylamstiradi. Sxolastikanin’ bash waziypasin diniy dogmalardi logikahq jol menen tiykarlaw, jaqlaw ha'm sistemag’a keltiriw beredi^ Dogma (grek so’zi—pikir) sha’rtsiz tu’rde isenim sipatinda qabil alinatug’in ha’m gu’mandi payda etpeytug’in, sing’a ahnbaytug’in jag’daydi an’latadi. Sxolastika isenim dogmalarin moyinlaw ushin logikahq argumentler sistemasin do’retedi. Sxolastikahq bilimler dep o’mir menen baylanisti u’zgen, ta’jiriybelik seziwlik biliwge tiykarlanbag’an, al tek dogmalarg’a tiykarlang’an pikirlewlerge boy- sinatug’in bilimlerge aytamiz.
Sxolastika uliwma ratsionalhq biliindi biykarlamaydi, biraq ol ratsionalhq biliwdi qudaydi logikahq biliw dep ahp qaraydi. Bul ma’nide sxolastika misti- kag’a (grek so’zi—sir), yag’niy tek g’ana ka’ramatli nurlamw ja’rdeminde qudaydi biliw mu’mkinshiligi haqqindag’i ta’limatqa qarsi turadi. Tog’iz a’sir dawaminda sxolastika ja’miyetlik sanada u’stem su’rdi. 01 logikanin’ ha’m basqa da teoriyahq pa’nlerdin’ rawajlamwinda unamli roldi oynaydi, biraq ta’biyiy, ta jiriybelik ilimlerdin’ rawajlamwina kesent beredi.
Sxolastikanin’ gu’llenip rawjlang’an da’wirinin’ en’ iri wa’kili Foma Akvinskiy (1225 j. yaki 1226-1274 jj.) bolg’an. 01 Rim-katolik shirkcwi ta’repinen keyin ala kanonlastinlg’an Tomas Akvinat (Thoma Aquinas) degen at penen de belgili. 01 teologiyahq ta’limatti sistcmalastiradi, katolik shirkewinin’ ra’smiy idcologiyasinin’ tiykarm qurag’an filosofiyaliq kontseptsiyam do’retedi. Onm’ pikirinshe, katolitsizmnin’ ortodoksalhq filosofiyaliq ta’limati tomizm dep ataladi. Vatikanmn’ ha’zirgi filosofiyaliq doklrinasi neotomizm dep ataladi. Foma Akvinskiydin’ en’ belgili shig’armalan retinde Akvinat jiynag’i degen atama menen belgili «Filosofiyanin’jiynag’i» ha’m «Diniy ta’limatlar jiynag’i» qabillanadi. Onm’ ta’limatinda bilim menen isenim, din ha’m ilim arasindag’i amq shegara bo’lip ko’rsctilgen. Din o’zinin’ ashihwlarmda bilimdi iyeleydi. Ilim logikahq jol menen ashihwlardm’ shinlig’in da’lillcwge uqipli. Usi ma’nide ilimnin’ o’mir su’riw maqseti beriledi. Sxolastika tek g’ana teoriyahq bilimlerdin’ o’mir su’riwinc mu’mkinshilik beredi. Ta’jiriybelik, seziwlik biliwdi ol gu’na dep aytqan.
Foma Akvinskiy boyinsha tek g’ana teologiya uliwma sebepler haqqmda bilimdi an’latadi. Quday haqqmdag’i bilim eki ta’rtip haqqmdag’i bilimdi an’latadi. Birinshisi—ha’r bir adamg’a tu’sinikli bilim, ekinshisi, a’pivvayi adam aqilina tu’siniksiz bilim. Sol sebepli teologiyamn' tiykarg'i printsi pi—aqilg’a salistirg’anda isenimnin’ artiqmashiliqqa iye boliw printsi pi dcp ataladi.Basil tczis retinde «tsenemen, sebebi absurd bolg’am ushin» tczisi alip qaraladi. Foma Akvinskiy eki tu’rli shmliqtin’ duns emes ekenligin da’lilleydi. Slunliq birew, ol da bolsa Quday dep tu’sindiredi.
Foma Akvinskiy qudaydin’ barlig’inin’ kosmologiyaliq da’lilinin’ bes jag’dayin keltirip o’tedi.
01 da’lildi quday tu’siniginen emcs, al ha’r bir qubihstm’ o’z sebebine iye boliwinan keltirip shig’aradi.Bir sebepten ekinshi sebepke o’tiw arqali Foma Akvinskiy qudaydin’ barliq qubihslar ha’m protseslerdin’ cn’ joqarg’i sebebi sipatindag’i oyg’a keledi. Foma Akvinskiy katolik dinin teoriyaliq jaqtan da'lil- lewge u’lken u'lesin qosti, sol sebepli og’an «perishtenin’ dokton» atag’i beriledi.
XI a’sirde sxolastikahq filosofiyanin’ ishindc nominalizm ha’m realizm bag’darlan arasinda ilimiy diskussiya alip banladi. Olardin’ ishindegi bir neshshe a’sirler dawam etken en’ u’lken aytis «univcrsaliyler haqqindag’i tartis» edi. Universaliyler (latin so’zi—uliwma) dep jeke, konkret na’rselerden panqlanatug’in uliwma tu’siniklerge (terminler, atamalar, atlar) aytamiz. Universaliyler haqqindag’i tartistm’ tiykarma to’mendegishe soraw qoyilg’an: «Uliwma tu’sinikler obektiv o’mir su’re me, yaki tek g’ana jeke na’rseler obektiv jasay ma?»
Realizm (latin so’zi—haqiyqiy) bag’dan bolsa uliwma tu’sinikler olardi biletug’m aqildan g’a’rezsiz tu’rde obektiv, real halatta o’mir su’retug’inlig’in moyinlaydi. Olar uliwma tu’siniklerdin’—universaliylerdin’ (uhwma adam, uliwma terek h.b.) qanday da bir ruwxiy tiykarlar yamasa jeke na’rselerdin’ birinshi ko’rinisi sipatinda real jasawi haqqinda aytadi. Olardin’ pikirinshe, universaliyler na’rselerge shekem o’mir su’redi, na’rselerdi payda etedi. Bul shettegi realizm o’zinin’ dcregi retinde Platonnin’ «ideyalar du’nyasi» ha’m «zatlar du’nyasi» haqqindag’i ta’limatin alip qarag’an.
Nominalizm (latin so’zi—atama) obekti, real halatta tek g’ana jeke predmetlerdin’ o’mir su’retug’inhg’in moyinlaydi, al uliwma tu’siniklerdi, atamalardi bolsa biliwge umtiliwshi subekt universaliylerdin’ zatlardan burin emes, al zatlardan keyin jasaytug’mlig’i haqqindag’i belgilerdi abstraktsiya- lastinw arqali do’retetug'inlig’in aytadi. Real tu’rinde tek g’ana jeke na’rseler, misali, adamlar, terekler g’ana o’mir su’redi, al «uliwma adam* yaki «uliwma terek» - tek g’ana so’zlerdi yamasa atamalardi an’latadi. Olardin’ja’rdeminde adamlar jeke predmetlerdi bir tekke uliwmalastiradi.
Nominalizmnin’ bir tu’ri sipatinda kontseptualizm yaki o’lshemge iye nominalizm alip qaraladi. Ayinm jag’dayda om nominalizm ha’m realizm arasindag’i orta bag’dar sipatinda amqlaydi. Kontseptualizm uliwma biliwge umtiliwshi subekttin’ aqihnda g’ana uliwma tu’siniklerdin’ o’mir su’riwinin’ reallig’in moyinlaydi.
Arab tilindegi orta a’sirler filosofiyasi
Orta a’sirler filosofiyasi antikaliq filosofiya siyaqli qanday da bir ma’mlekettin’ yaki regionnin’ ruwxiy rawajlaniwinm’jemisi bolip qoymastan, ol Batis ha’m Shig’istag’i ko’p xaliqlardin’ ha’m ma’deniyatlardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ na’tiyjesi de boldi.
Onm’ quram (sostav) bo’leklerinin’ bin arab tilindegi filosofiya bolip, ayrim jag’daylarda oni arabliq yamasa musilmanhq dep te ataydi.
Rim imperiyasimn’ qulawinin’ aqibetinde Batistm’ filosofiyasinin’, iliminin’ ha'm ko’rkem o’nerinin’ ldirawinin’ uzaq dawam etken basqishinan keyin Shig’ista arab oyshiilarmin’ xizmetlerine baylanisii bul ko’rsetilgen tarawlardin’ gu’llep rawajlamwi baslandi.
Muxammed payg’ambar ta’repinen islam bayrag’i astinda Araviyamn’ ko’shpeli arab qa’wimlerinin’ biriktiriliwi arablardin’ VII-a’sirdin’ birinshi shereginde-aq ko’p ellerdi basip aliwina ha’m Arab xalifatinin’ do’retiliwine ahp keldi. Ol ko’lemi jag’inan bunng’i Rim imperiyasma salistirg’anda da u’lken boldi, Tu’rkistannan ispaniyag’a shekemgi arahqta jaylasti.
Bunday jag’daylarda arab oyshillari Batis Evropa ma’deniyatmin’ qulag'an basqishinda filosofiyaliq da’stu’rlerdi tek g’ana Shig’ista emes, al Batista da, atap aytqanda Pireneya yanm atawinda saqlap qaldi. Arab tilindegi filosofiya grek filosofiyasi ha’m keyingi evropahq filosofiya—sxolastika arasindag’i baylamstinwshi zvenog’a aylandi.
VUI-a’sirden baslap arab du’nyasinda, Shig’ista, al keyin Batis ellerinde de, atap aytqanda Ispaniyada ilimlerdin’, a’sirese meditsina, matematika, astronomiyanin’ rawajlamwi baslanadi. Usi tiykarda tez arada diniy-filosofiyahq miynetler de payda bola basladi.
islam ma'deniyati tek arabliq kelip shig’iwg’a iye bolmadi.Arab filosofiyasin ha’m ma’deniyatm do’retiwshiler tek arablar bolip qoymay, olar perslar, ta’jikler, o’zbekler ha’m basqa xahqlardan da ibarat edi. Onm’ a’hmiyetli ruwxiy deregi retinde islamnan basqa grek ilimi ha’m filosofiyasi, xristianliq patristika ahp qaraldi. Misah ushin, ispaniyamn’ joqan mekteplerinde musilmanlar, evreyler, xristianlar oqitti, kitapxanalannda bolsa barliq u’sh dinnin' traktatlan, antikaliq filosoflardin’, en’ aldi menen Platon ha’m Aristoteldin’ shig’armalan saqlandi.
Arab filosofiyasinin’ bash ma’nisin islamdi, onm’ tiykarg’i dogmatlarin qorg’awg'a ha’m da’lillewge umtiliw berdi.O’zinin’ ishki printsi pleri boyinsha ol xristianliq filosofiya menen sa’ykes keletug’in edi.
Arab tilindegi filosofiya o’zinin’ rawajlaniwinm’ en’ joqarg’i da’rejesine en’ aldi menen arabliq Batista eristi.
lbn-Rushd ha'm ortin ’ «shmliqtin’ ekiligi» kontseptsiyasi. Arabliq Batistin’ Evropa filosofiyasma ta’sirin tiygizgen en’ iri filosofi ibn-Rushd (Averroes)
bolip, ol ispaniyanm’ Kordova qalasmda du’nyag’a kelgen. Antikahq filosof- lardin’ ishinde ol basqalarg’a sahstirg’anda Aristoteldi joqari qoyg'an. Na’tiyjede teologlar om a’yyemgi oyshillardin’ filosofiyasin ken’ tarqatiwda ayiplap, haqiyqiy isenimge ziyan keltirgeni ushin quwdalanadi, kitaplarin bolsa oqiwdi qadag’an etedi.
Averroestin’ atin orta a’sirler filosofiyasinda «shmliqtin’ ekiligi» kontsep- tsiyasin do’retiw menen baylanistiradi. Bul gnoseologiyahq kontseptsiyamn’ maqscti filosofiya ha’m dinnin’ o’z betinshe jasawin, birbirinen g’a’rezsizligin da’lillcwdi an’latadi. Bul kontseptsiya boyinsha qa’legen shinliq ha’r qiyli metodlar ja’rdeminde da’lilleniwi mu’mkin. Ma’selen, ayqin obrazlar ja’rde­minde a’piwayi, sawatsiz adamlardin’ seziwlerine ku’shli ta’sirin tiygiziw; aqildin’ ja’rdeminde sawath adamlarg’a ta’sir etiw. Ko’binese birinshi usildi din, ckinshi usildi filosofiya paydalanadi. Filosofiyaliq shinliq teren’irek ha’m tohg’iraq boladi, biraq din ta’repinen o’zinin’ metodlan ja’rdeminde ahng’an mazmunnm’ da bahalig’in biykarlawg’a bolmaydi. O’z gezeginde filosofiya bolsa filosofiyaliq shinhqlarg’a qatnasta teologiyamn’ shinhqlannin’ u’stinligin moyinlay almaydi.
Averroestin’ «shmliqtin’ ekiligi» kontseptsiyasi islam ha’m xristian teologlan ta’repinen ayawsiz tu’rdc a’shkaralanadi, traktatlan bolsa jag’iwg’a beriledi. Avcrroizm menen gu’resti Albert Velikiy, Foma Akvinskiy ha’m basqa filosoflar- sxolastlar o’zlerinin’ en’ a’hmiyetli ma’selesi retinde alip qaradi.
Ibn-Sina. du’nya materiyadan jaralg’an, almateriya bolsa ma’n’gi jasaydi. Arab du’nyasimn’ en’ ko’rnekli oyshillannin’ biri ibn-Sina (Avitsenna) bolip, omn’ shig’isi tu’rkistanh Buxaradan bolg’an. Oni ayinm jag’daylarda Shig’istag’i arab filosofiyasinin’ patshasi dep te ataydi. Avitsenna entsiklopedist-ilimpaz bolip, 200 den aslam miynctlerdi do’retedi. Omn’ bash miyneti «Kniga istsele- niya» filosofiya, fizika, matematika ha’m basqa da ilimlerdi o’z ishine qamtig’an, al «Kanon meditsini» ath miyneti barhq orta a’sirler dawaminda shipakerlerdin’ stolliq kitabi xizmetin atqarg’an.
Avitsennanm’ filosofiyasi teoorayliq bolg’an, biraq, ol ontologiyahq prob- lemalardi xristian filosoflarina sahstirg’anda basqasha tu’sindiriwge umtilg’an. Omn’ pikirinshe, du’nya hesh na’rseden emes, al materiyadan quralg’an. Materiya ma’n’gi jasaydi. Avitsenna da Aristoteldey qudaydi ha’reketsiz birinshi dvigatel, barhq formalardin’ formasi dep alip qaraydi.
Arab ha’m xristian filosofiyalannm’ arasindag’i baylamstin’ bar ekenligin Avitsennanm’ uliwma ha’m individual tu’sinikler arasindag’i qatnas proble­masin tu’sindiriwde ko’riwimizge boladi. Omn’ pikirinshe, universallar haqqinda u’sh ma’nide aytiwg’a pikir ju’rgiziwge boladi:

1.