KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Kepierdin’ (1571-1630 jj.) astronomiyahq ashihwlan, i.Nyutonnm’ (1643- 1727 [j.) klassikaliq mexanikasinm’ nizamlari ahp qaraldi.j


Filosofiyada sxolastika ha’m din menen baylanistin’ qatan’ tu’rdegi u’ziliwi baslanadi: diniy dogmatlarg’a, avtoritetke ha’m shirkewdin’ qisimina qarsi gu’reste aqildin’ qu’direti ha’m ilimiy izertlewlerdin’ sheksiz mu’mkinshilikleri haqqmdag’i ta’limati payda boladi. Jan’a zaman filosofiyasi ta’biyattamw ta’jiriybesincn kelip shiqqan ku’shli materialistlikag’img’a iye boladi. Evropada XVII a’sirdin’ iri, ko’rnckli filosofiari retinde Angliyada - F.Bekondi (1561- 1626 jj.), Frantsiyada—R.Dekart (1596-1650 jj.), B.Paskaldi (1623-1662 jj.), Gollandiyada— B.Spinozam (1632-1677 jj.), Germaniyada—G.Leybnitsti (1646-1716 jj.) alip qarawg’a boladi.
XVII a’sirdi «damshpanlar a’siri» dcp tiykarsiz aytpag’an, sebebi bul da’wir filosofiyaliq ha’m ilimiy oydin’ tan’ qalarliq da’rejedegi ko’teriliwin ko’rsetken. Orta a’sirlerde baslang’an ta’jiriybcge tiykarlang’an nominalizm ha’m haqiyqiy biliwge tek g’ana aqil ja’rdeminde erisiwge boladi degen realizm arasindag’i polemika bul da’wirde dawam etcdi. Bul eki bag’dar Jan’a zamanda empirizm ha’m ratsionalizm formalanna o’zgeredi.
’'Empirizm (grek so’zi, ta’jiriybe degendi an’latadi)—haqiyqiy ilimiy bilimnin’ tiykarg’i deregi retinde ta’jiriybeni alip qaraydi.
Ratsionalizm (latin so’zi, aqil degendi an’latadi)—bilimnin' tiykarg’i deregi retinde aqildi, logikahq pikirlewdi, teoriyaliq uhwmalastiriwdi alip qaraydi. Eger empirizm tiykarinan ta’biyiy ilimlerge bag’darlansa, onda ratsionalizm— matematikaliq ilimlerge bag’darlanadi.j
Empirikaliq metodologiyanm’ qa’liplesiwin anglishan filosofi F.Bckonmn' ati menen baylamstiradi. Onin’ tiykarg’i traktati «Jan’a Organon» («Noviy Organon») (Aristoteldin’ «Organomnin’» hu’rmetine) dcp ataladi. Bekondi biliwdin’ empirikaliq mctodimn’ tiykarm salg’an oyslul dep te ataydi, sebebi ol ta’jiriybeli ilimlerge, baqlaw ha’m eksperimentkc ju'da' u’lken a’hmiyet bergen. Bilimlerdin’ deregin ha’m o’lshemin Bekon ta’jiriybedc ko’redi. Onin’ lozungisi sipatinda «Bilim—ku’shte» degen aforizmin alip qarawg’a boladi. Bekonnm’ pikirinshe, ilimiy bilimnin’ maqsetin adamzat tcgine payda alip keliw, bilimlerdin’ a’mcliy a’hmiyeti beredi. Ol ilimnin’ aqiliy idealin a’shkaralaydi. Bilim ku’sh, al ku’sh bolsa en’ aldi menen adamdi ha’reketkc iytermelewde ko’riniwi tiyis. Bekon filosofiyam adamnin’ a’meliy iskerliginin’ na’tiyjeleri menen maksimal da’rejcdc biriktiriwge umtiladi.
Ol o’zinin’ empirikaliq izertlewlcr teoriyasinda ta’jiriybelik biliwdin’ analiz (quramalim a’piwayi elementlerge bo'liw), baqlaw, cksperimcnt (protscslerdi olarg’a jan’a jag’daylar do’retiw joh menen u’yreniw) siyaqli metodlarin bo’lip ko’rsetedi. Bekonnm’ pikirinshe, ilimnin’ tiykarg’i metodin—induk- tsiya—jekkelikten uliwmahqqa o’tiw—beredi. Ol o’z miynetlerinde sxolastikam «elesler teoriyasin» do’retiw ja’rdeminde a’shkaralaydi. Biliwdin’jan’a metodi adamnin’ aqilintn’ ha’r qiyli «idollar» («elesler») dep ataliwshi aldinnan, burin oylamlg’an ideyalardan qutihwm talap etetug’inhg’in Bekon atap ko’rsetedi.
Ratsionalizmnin’ qa’li plesiwi frantsuz matematigi ha’m fiiosofi R.Dekarttin’ ati menen baylanistiriladi. Omn’ tiykarg’i shig’armalari «Metod haqqinda pikirlew» («Rassujdenie о metode») ha’m «Filosofiya baslamasi» («Nashala filosofii») dep ataladi. Dekart ta’jiriybelik, seziwlik biliwdi haqiyqiy biliw dep alip qaramaydi, sebebi seziwler hjiqiyqatliqti burmalaydi. 01 bilimnin’ shmlig’in da’lillewge ha’reket etedi. Dekart filosofiyasinda biliw protsesinde bash rol deduktsiyag’a beriledi, ol haqiyqiy aksiomalarg’a tiykarlanadi.^r Dekarttin’ pikirinshe, tek g’ana oy, pikirlew shin boliwi mu’mkin. Omn’ bash tezisin «Men oylayman, demek men jasayman» beredi. Dekarttin’ pikirinshe, izertlewshi o’tmishtin’ barhq bilimlerin gu’man astina qoyiwi tiyis. Gu’man—du’nyam biliwdi biykarlaw john an’latpaydi, al ol haqiyqiy bilimge erisiw jolin beredi. O’zinin’ metodin qollaniw arqali ol analitikaliq geometriyamn’ tiykann saladi, aspan sferalarmin’ kelip shig’iwin ha’m ha’reketin tu’sindiredfj
Dekarttin’ filosofiyasi omn’ matematikaliq ha’m fizikaliq izcrtlewlerinen g’a’rezli bolg’an. O’zinin’ «Metod haqqinda pikirlew» («Rassujdenie о metode») ath miynetinde Dekart bilimnin’ deregi ha’m omn’ shinhg’min’ o’lshemi sntqi du’nyada emes, al adamnin’ aqilinda degen juwmaqqa keledi. «Universalliq matematika» degen atamag’a iye bolg’an Dekarttin’ do’retken ilimiy metodi adamnin’ ta’biyattan u’stemligin ta’miyinleytug’in ilimnin’ sistemasin quriw mu’mkinshiligin beredi. O’zinin’ biliw metodin islep shiqqan waqtinda, Dekart du’nvani mashina, ha’rqiyli agregatlardin’ jiynag’i tu’rindegi tu’sindirmege tiykarlanadi. Omn’ pikirinshe, matematika ta’biyatti biliwdin’ basli usilina aylaniwi kerek. Omn’ bir pu’tin ilimiy metodi biliwdi tosinnanhqtan qutqarip, sho’lkemlesken iskerlikke aylandiriwi tiyis.
Dekart ratsionalistlikmetodtm’ tiykarg’i qag’iydalarm keltirip shig’aradi: olarg’a elementar shinliqlardi (aksiomalardi) pikirlewdin’ tiykarg’i punkti retinde moyinlaw, logikaliq pikirlewlerdin’ qatan’ izbe-izligi, logikaliq pikirlerde bosliqtm’ bolmawi kiredi.ilimiy biliwde basli orindi Dekart deduktsiya (keltirip shig’anw)—uliwmaliqtan jekkelikke qaray—metodina beredi.
Jaratilg’an du’nyam Dekart eki tektegi substantsiyag’a—ruwxiy ha’m materialliqqa bo’ledi. Substantsiya (latinsha so’z—tiykar) obektivlik realliqti beredi. Dekarttin’ pikirinshe, ruwxiy realliq ta’jiriybe arqali erisilmegcn tek o’zine ta’n tuwma ideyalarg’a iye. Misali, quday ideyasi ha’r ta’repleme jetik maqluqat sipatinda, sanlar ha’m figuralar ideyasi, ayirim aksiomalar. Bul tuwma ideyalar ta’limatinda Platonmn’ bilimdi ideyalar du’nyasindag’i bilgenlerin jannin’ (ruwxtin’) yadqa tu’siriwi sipatindag’i mazmum dep tu’sindiriw sa’wlelengen.
Matcrialliq substantsiya ta’biyat penen ten’dey alip qaraladi.
Basil atributlar retinde ruwxiy substantsiyada oylaw, materialliqta— dawamhliq (protyajennost) alip qaraladi. Dekartta oylaw uqiplilig’ina tek g’ana ruwxiy baslama iye.
г ~
Jan’a zaman filosofiyasinin’, a’sircse Dekart ta’limatinm’ ncgizin ha’m orayliq ma’selesin pikirlcwshi subekt quraydi. Eger orta a’sirler filosofiyasinda absolyut insan printsipi basli bolsa,onda Jan’a zaman filosofiyasinda birinshi ormg’a aqilg’a iye adam kontseptsiyasi shig’adi.
XVII a’sir filosofiyasinin’ tiykarg’i ideyalari:

•