KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

dialektikamn’ bir pu’tinlik kontseptsiyasin jaratadi.

gumanizm problemalann islep shig’iwda filosofiyamn’ rolin ko’rsetedi ha’m adamnin’ iskcrligin tu’siniwge ha’reket etedi.


Nemets klassikahq filosofiyasinin’ wa’killeri frantsuz ag’artiwshilarmin’ izincn adamnin' ta’biyat ha’m ruwxtin’ xojayim ekenligin, aqil qu’diretinin’ bekemligin moyinlay otirip ta’n aladi.

1. 
   
   Kant (1724-1804-jj.) nemets klassikahq filosofiyasinin’ tiykann saladi, biliwdi o’z mzamlanna boysinatug’in iskerlik sipatinda alip qarap, filosofiyada burihsti payda etedi.^Omn’ tiykarg’i shig’armalan: «Kritika shistogo razuma» (biliw teoriyasi), «Kritika praktisheskogo razuma» (etikahq ta’limat), «Kritika sposobnosti sujdeniya» (estetika).
   

Kantun’ do’retiwshiligi kritikag’a shekemgi (1746-jildan baslap 1770- jillarg’a shekem) ha’m kritikahq (1770-jildan baslap) basqish bolip ekige bo’li- nedi. Kritikag'a shekemgi da’wirde Kant tiykarinan kosmologiyaliq problema, yag’niy a’lemnin’ kelip shig’iwi ha’m rawajlamwi ma’selesi menen shug'illanadi.
Ekinshi basqishta Kant ontologiyaliq, kosmologiyaliq problemadan gnoseologiyahq,etikahq ta’rtiptegi ma’selelerge o’tedi.Bul basqish «kritikahq» dep atahp, ol Kanttin’ eki iri miynetinin’ janqqa shig’iwi menen baylanisii boladi. «Kritika shistogo razuma» ath miynetinde ol adamnin’ biliwlik uqip- lihg’in sing’a aladi, al «Kritika praktisheskogo razuma» ath shig’armasinda adamnin’ a’dep-ikramhhq ta’biyati izertleniledi. Bul miynetlerinde Kant o’zinin’ tiykarg’i «Men neni biliwim mu’mkin?», «Men ne islewim kerek?», «Men nege u’mitlene aliwim mu’mkin?» degen sorawlarm alg’a su’redi. Berilgen sorawlarg’a juwaplannda onin’ filosofiyaliq sistemasinm’ tiykan ashiladi.
«Kritika shistogo razuma» ath miynetinde Kant metalizikag’a adam aqihnin’ shegarasindag’i absolyut haqqmdag’i ilim dep aniqlama beredi. Kanttin’ pikirin­she, bilimler ta’jiriybege ha’m seziwlik qabil etiwge tiykarlanadi. 01 adamzatttin’ du’nya haqqindag’i barliq bilimlerinin’ shinhg’m gu’man astina qoyadi. Adam na’rselerdin’ tiykanna kiriwge ha’reket etedi, oni o’zinin' seziw organlanna baylanisii burmalap biledi. Kanttin’ pikirinshe, da’slep adamnin’ biliwlik uqip- lig’imn’ shegaralann izertlewimiz tiyis. Bizlerdin’ na’rseler haqqindag’i barliq bilimlerimiz—olardin’ tiykarlan haqqmdag’i bilimler emes, al olar tek na’rse­lerdin’ qubihslan haqqindag’i bilimdi beredi, yag’niy na’rseler o’zlerin bizlerge qalay ko’rsetetug’inhg’in an’latadi. «O’zlik zatti (vcsh v sebe)», onin’ pikirinshe, bilip bolmaydi.Kanttin’ bunday ko’zqarasin filosofiya tariyxinda agnostitsizm dep te ataydi.
Kanttin’ biliw teoriyasi ta’jiriybege shekemgi, yag’niy tuwma apriorhq bilimnin’ o’mir su’riwin moymlawg’a tiykarlanadi. Sananin’ ta’jiriybege shekemgi birinshi formalan retinde ken’islik ha’m waqit ahp qaraladi. Adam ne na’rseni bilse de, ol om ken’islik ha’m waqit formalannda biledi. Biraq olar «o’zlik na’rsenin’» o’zine tiyisli emes. Seziwlerden biliw protsesi oyg’a o’tedi, oydan (rassudok) aqilg’a (razum) o’tedi. Ta’jiriybenin’ shegaralarinan shig’ip ketetug’in oy aqildi an’latadi. Aqildin’ roli, Kanttin’ pikirinshe, adamnm’ basqa biliwlik uqiphg’inan joqan boladi. Seziwden joqandag’i biliwge uqipliliqti Kant transtsendentalhq appertseptsiya dep ataydi. 01 adamg’a tuwilg’an waqtinda ken’islik ha’m waqitta bag’dar aliw uqiplig’inin’ berilgenligin an’latadi. Ha’tteki haywanlar da tuwma instinktlerge iye boladi. Transtsendentalhq appensep- tsiyag’a tiykarlamp adam sanasinda a’ste aqinnlap bilimler toplaniwi, tuwma ideyalardan aqilli biliw ideyalanna o’tiw mu’mkin.
^Kanttin’ filosofiyaliq sistemasi kritikahq yaki transtsendentalhq idealizm degen atamag’a da iye. Transtsendentallar (latinsha, basip o’tiw, shig’ip ketiw) dep intuitsiya ja’rdeminde biliwge bolatug’in ta’jiriybege shekemgi, seziwlerden joqan bolg’an tu’siniklerdi ahp qaraydi.
Du’nyam adamnin’ a’meliy aqih arqali biliw basqishinda Kant «taza» yaki teoriyaliq aqil ja’rdeminde aling’an bilimlerdi paydalanadi._A’meliy aqil adamdi ja’miyettegi, uliwma o’mirdegi minez-qulqma qaray bag’darlaydi. Subekttin’ minez-qulqinm’ tiykarm «avtonomliq erk» ha’m ja’miyette qabil etilgen qag’iydalar yaki maksimalar quraydi. Avtonomliq erk adamdi jaqsi yaki jaman is-ha’reketke baslaydi. Adamlardin’ erkin sheklep, olardin’ minez- qulqin retlestiriwshi, ta’rtiplestiriwshi regulyator retinde moralhq mzam, Kanttin’ tilinde kategoriyahq imperativ alip qaraladi. Kant ushin adamnin’ minez-qulqi u’sh maksimumg’a tiykarlamwi tiyis.
Birinshisi, uliwmahq mzam boliwi mu’mkin bolg’an qag’iydalardi basshi- hqqa alip is tutiw kerek.
Ekinshiden, is-ha’reketlerde adamnin’ en’joqan bahahq ekenliginen kelip shig’iw kerek.
U’shinshiden, barliq is-ha’reketler ja’miyet iygiligi ushin iske asmliwi tiyis.
Kanttin’ etikahq ta’limati u’lken a’meliy ha’m teoriyaliq a’hmiyetke iye, ol adamdi ha’m ja’miyetti moralhq bahaliqlarg’a bag’darlaydi ha’m egoistlik ma’plerdi dep olardan waz keshiwge bolmaytug’inlig’in ko’rsetedi.
Solay etip, ja’miycttcgi barliq moral minnet sezimin saqlawg’a tiykarlanadi. Adam basqa adamlarg’a qatnasta aqilli, juwapkershilikli ha’m qatan’ tu’rde moralhq qag’iydalardi basshihqqa alatug’in maqluq sipatinda o’zin tutiwi tiyis.
Kant kategoriyahq imperativqa tiykarlamp, adamlardin’ja’miyettegi o’mirin o’zgertiwdi, «etikahq ja’miyetlik du’zimdi» ornatiwdi alg’a su’redi. Onm’ pikirinshe, adamlar eki o’lshemde jasaydi:

1.