KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

Nemets klassikaliq fiiosofiyasinin’ tariyxiy shegaralann ha’m tiykarg’i belgilerin ko’rsetin’.

Kant fiiosofiyasinin’ o’zgesheligi nede?

Gegel dialektikasmin’ tiykarg’i mzamlannm’ mazmum nede?


XIX-XX a’sirlerdin’ postklassikaliq filosofiyasi
Nemets klassikaliq fiiosofiyasinin’ a’hmiyeti onin’ bizlerdin’ oylawimizg’a tariyxiyhqti beriwinde, bolmistin’, biliwdin’, basqa da filosofiyaliq problema- lardin’ tiykarm idealizm ko’zqarasinan toliq tu’sindiriwinde ko’rinedi. Biraq bul tu’sindirmelerdi ha’mme qabil almadi. XIX a’sirdin’ ekinshi yariminda nemets klassikaliq filosofiyasin kritikalag’an eki bag’dar bo’linip shig’adi.

4. 
   
   Materialistlik ko’zqarastan kritikalaw.
   
5. 
   
   Klassikaliq emes idealistlik filosofiya ta’repinen kritikalaw.
   

XIX-XX a’sirlerdin’ son’i klassikaliq emes filosofiya da’wiri dep ataladi. Bul da’wir filosofiyaliq ma’deniyatti bayitqan ku’shli oyshillardi beredi. Olardin’ filosofiyaliq ideyalan ilimnin’ jetiskenliklerin, adainzattin’ materialliq ha’m ruwxiy rawajlamwinm’ belgili ta’replerin sa’wlelendiredi. Bul basqishta ko’plegen mektepler, bag’darlar ha’m kontseptsiyalar payda boladi. Olarg’a irratsionalizm (A.Shopengauer), marksizm (K.Marks, F.Engels), o’mir filosofiyasi (S.Kerkegor, F.Nitsshe, ABergson), pozitivizm ha’m neopozitivizm (O.Kont, B.Rassel, L.Vitgcnshteyn), pragmatizm filosofiyasi (Sli.Pirs, U.Djems, Dj.Dyui), fenomcnologiya (E.Gusscrl), germcncvtika (X.Gadamer), filosofiyaliq antropologiya (M.Sheler, P.Teyyar-de-Sharden), ekzistentsializm (M.Xaydeggcr, K.Yaspers, J.P.Sartr), strukturalizm (K.Levi-Stros), kritikaliq ratsionalizm (K.Popper), psixoanaliz (Z.Freyd, K. Yung h.b.) kiredi¹.
Bizler ayirim filosofiyaliq bag’darlarg’a g’ana toqtap o’temiz.
irratsionalizmnin’ iri wa’kili retinde A.Shopengauerdi (1788-1860-jj.) alip qarawg’a boladi. Omn’ filosofiyasi pessimistlik xarakterge iye. Ol o’mirdi muhabbat ha’m omn’ u’stinen u’stinlikke iye bolg’an egoizm, jawizhq ku’shleri arasindag’i u’zliksiz gu’res retinde tu’sinedi. Du’nya aqilsiz, om jawiz erk basqaradi, og’an bizler o’mirimiz ushin, usig’an baylanisli o’zimizdin’ da’rtlerimiz ushin da minnetlimiz. Qorshag’an ortaliq bir pu’tinlikke iye emes, ol mzamsiz, aqilg’a bag’mbaydi, afiekt, erk siyaqli basqa ku’shlerge boysmadi. Erk aqilg’a sahstirg’anda ku’shlirek, sebebi bizlerdin’ is-ha’reketlerimizdin’ ko’pshiligi aqil menen emes, al qa’lewlerimiz ha’m instinktlerimiz benen basqanladi. Erk Shopengauer filosofiyasmm’ bash tu’sinigi, tek g’ana erk barhqti amqlaw ha’m og’an ta’sir etiw uqiphhg’ina iye. Erk du’nyanm’ tiykanna qoyilg’an ideal I lq ku’sh ha’m joqarg’i kosmosliq printsipti an’latadi.
Shopengauer o’zinin’ «Mir как volya i predstavlenie» dep atalg’an kitabinda logikaliq jetkilikli tiykar mzamin keltirip shig’aradi. Bul mzamg’a say shin filosofiya sananin’ fakti bolip tabilg’an eleslerden kelip shig’iwi tiyis. Shopen- gauerdin’ filosofiyasi zamanlaslari ta’repinen qollap quwatlanilmasa da klassikahq emes idealistlik filosofiyamn’ rawajlamwina o’zinin’ ta’sirin tiygizedi.
Shopengauerdin’ isin dawam etken «o’mir filosofiyasinin’» wa’kili F.Nitsshe (1844-1900-jj.) bolg’an.
Omn’ pikirinshe, o’mir—konkret adam ushm jasaytug’in birden bir realhqti beredi. Ol «qa’diriyatlardi qayta bahalaw» filosofiyaliq bag’darlamasin alg’a su’redi ha’m aslnq tu’rde gumanizmdi a’shkaralaydi. Nitsshe filosofiyasinin’ maqseti adamdi o’mirge iykemlestiriwde ha’m mu’mkinshiliklerin toliq realiza- tsiyalawda ja’rdem beriw. O'mirdin’ tiykanna erk—o’mirge erk, adamnin’ ishki erki, basqanlmaytug’in erk, ha’kimiyatqa erk—qoyiladi. Alamang’a Nitsshe joqari biotiptegi ka’ramatli adamdi qarsi qoyadi. Nitsshenin’ volyuntarizmin ka’ramatli adam toliq rawajlandmwi kerek bolg’an erkke gimn dep aytsaq ta boladi.
Nitsshenin’ filosofiyasi tiykarg’i ma’sele retinde adam problemasin ha’m omn’ o’mirin alip qarag’an ko’plegen zamanago’y filosofiyaliq kontseptsiya- larmin’ payda bohwimn' alg’i sha’rti boldi desek qa’telespeymiz.
Gegelshilerdin’ filosofiyaliq ag’imlarman kelip shiqqan ta’siri ku’shli bol­g’an ag’imlardm’ biri retinde marksizmdi alip qarawg’a boladi. Omn’ tiykann salg’an K.Marks (1818-1883-jj.) ha’m F. Engels (1820-1895-jj.). Olar Gegel ha’m Feyerbaxtin’ filosofiyaliq sistemalanna tiykarlamp, idealistlik dialektikani ha’m antropologiyahq materializmdi qayta ko’rip shiqti, somn’ na’tiyjesinde jan’a dialektikahq materializm bag'darin do’retti. Olardin’ filosofiyaliq ta’limatimn’ ja’miyettin’ rawajlaniwina qaratilg'an birbo’legi tariyxiy materia­lizm degen at penen belgili.
Gnoseologiyaliq ma’selelerdi sheshiwde marksizmnin’ tiykarm sahwshilar adam seziw organlarimn’ja’rdeminde du’nyani bile alatug’inhg’in aytadi, olar­din’ realhqtm’ haqiyqiy ko’shirmesin obrazlarda beretug’inhg’in moyinlaydi.
Olardin’ dialektikahq materializminin’ tiykarma materialistlik printsi pier negizinde qayta islengen Gegel dialektikasi qoyiladi. Bolmis sanani amqlaydi. Sana o’z aldina o’mir su’retug’in tiykar sipatinda tu’sindirilmeydi, ol mate- riyamn’ o’zin o’zi sa’wlelendire alatug’in qa’siyeti sipatinda ahp qaraladi. Materiya u’zliksiz ha’rekette ha’m rawajlamwda boladi. Marksizm filosofiyasi wa’killerinin’ pikirinshe Quday joq, sebebi ol fantaziyamn’ do’retpesi. Materiya ma’n’gi jasaydi ha’m sheksiz, ol u’zliksiz jan’a formalardi iyeleydi. Rawajla- niwdin’ a’hmiyetli fakton sipatinda praktika ahp qaraladi. Rawajlaniw dialektika nizamlari tiykarinda iske asadi.
Marksizm filosofiyasi birinshi ret filosofiya tariyxinda dialektikahq- materialistlik tu’sindirmeni ja’miyetke qollanadi. O’ndiris ku’shleri ha'm o’ndiris qatnasiqiari dialektikasina u’lken diqqat awdarip, olardin’ birligi o’ndiris usihn payda etetug’inhg’in aytadi.
Marksizmnin’ xarakterli belgileri to’mendegilerden ibarat:

6.