KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

birinshisi, reglamentatsiyalar ha’m ta’n almg’an mazmun arasinda, ma’mlekette;

ekinshisi, ja’miyettegi o’zinin’ o’mirlik iskerligi protsesinde, moral du’nyasinda.


Ma’mleket ha’m shirkew ta’repinen ofitsial belgilenetug’in du’nyani Kant shin ma’nidegi adamlar du’nyasi dep alip qaramaydi. Sebebi onday du’nya inmlarg’a (sueveriyalarg’a), jalg’ang’a, adamdag’i qalg’an haywanhq baslama- larg’a tiykarlanadi. Тек g’ana adamlardin’ minez-qulqin moralhq mzamlardi olardin’ o’z lxtiyan menen onnlawi arqali, en’ aldi menen kategoriyahq impera­tiv ja’rdeminde retlestiretug’m ja’miyet g’ana adamg’a shin ma’nidegi erkinlikti beretug’inhg’m aytadi. Kant «Senin’ minez-qulqin’ uliwmahq qag’iyda bolatu- g’mday ha’reketti isle» degen moralhq mzamdi — a’dep-ikramhliq imperativti do’retip, bug’an qosimsha uristi huqiqiy jaqtan qadag’an etetug’in ha’m omn’ ekonomikaliq payda keltirmeytug’inlig’ina tiykarlang’an «ma’n’gi du’nya» ideyasm alg’a su’redi.
Kanttm’ ideyalann i.G.Fixte (1762-1814-jj.) dawam ettirip, rawajlandiradi. Onin’ kontseptsiyasi «Naukoushenie» dep ataldi.^rFixtenin’ pikirinshe, filosofiya tiykarg’i ilim bolip, ol biliwdin’ bir pu’tin metodin islep shig’iwg’a ja’rdem
beredi., Filosofiyaliq biliwde en’ baslisi intellektualliq intuitsiya boiip tabiladi. Biliw protsesinde subekt obekt penen o’z ara ta’sir etisedi, omn’ sanasi aktiv, do'retiwshilik baslama retinde o’mir su’redi. Fixtenin’ pikirinshe, biliw protsesi u’sh basqishti basip o’tedi:

1. 
   
   «Men» o’zin do’retedi;
   
2. 
   
   «Men» o’zin «Men emeske», yamasa obektke qarsi qoyadi;
   
3. 
   
   «Men» ha’m «Men emes», bir birin sheklep, sintezdi do’retedi.
   

«Obekt subektsiz jasay ala ma?» degen sorawg’a Fixte filosofiyasi «yaq»
dep juwap qaytaradi. Yag’niy tek g’ana «men» akti, yamasa subekttin’ erki obekt penen o’z ara qatnasta du’nyani o’zgertiw uqiplihg’ina iye ha’m onda o’zin tastiyiqlaydi.
Nemets klassikahq filosofiyasinin’ ja’ne de bir ulli oyshili G.Gegel (1770- 1831-jj.) bolip, omn’ filosofiyasi Jan’a zaman filosofiyaliq oyinin’ shin’i dep ta’nalinadi.
Omn’ tiykarg’i filosofiyaliq shig’armalan—«Fenomenologiya duxa», «Nauka logiki», «Entsiklopediya filosofskix nauk». Gegeldin’ filosofiyaliq sistemasi logika, ta’biyat filosofiyasi, ruwx filosofiyasi dep atalatug’in u’sh bo’limnen turadi. Gegeldin’ pikirinshe, logika sistemanm’ en’ a’hmiyetli bo’legi bolip, ol obekt ha’m subektke shekem jasaytug’in «taza oy» tarawin beredi. Logika ta’biyattan ha’m tariyxtan aldin keledi, olardi do’retedi. Gegeldin’ aytiwinsha, logika u’shke—bolmis, tiykar ha’m tu’sinikler haqqindag’i ta’limat bolip bo’linedi. Subektivlik logikadan (adamzat oylawi haqqindag’i ta’limat) aldin obektivlik logika (absolyutlik ideyanin’ (du’nya ju’zlik ruwx, quday) dialektikahq o’zin o’zi rawajlandinwi haqqindag’i ta’limat) o’mir su’redi. Gegel filosofiyasinin’ en’ bash ideyasi sanamn’, ruwx ha’m oylaw o’mirinin’ ta’biyat ha’m ja’miyet mzamlann amqlaytug’inlig’inda ko’rinedi. Ruwx o’zinin’ rawajlamwinm’joqar- g’l basqishinda oylawdag’i bar na’rseni tek g’ana iske asiriw menen sheklenedi.
^rGegeldin’ pikirinshe, oylawg’a baylanisli adam subekt ha’m obektiin’ barabarhg’in ko’re aladi. Bul barabarhqti Gegel absolyutlik tu’sinik dep ataydi. Tu’siniklerdi ko’riw, olardin’ jetiskenliginin’ adam ta’repinen tu’siniliwi filosofiyaliq analizdi subektten emes, al tu’siniklerden baslawg’a ma’jbu’rleydi^ Filosofiya du’nyag'a tu’siniklerde erisiwdi an’latadi-Filosofiyam ilim da’rejesine ko’teriw ushin Gegel tu’sinikler sistemasin du’zedi ha’m bir tu’sinikten keyingilerin keltirip shig’ariwg’a ha’reket etedi. Filosofiya Gegelde tu’sinikler ilimi, tu’siniklerdin’ ha’reketinin’ logikasi, dialektikahq logikag’a aylanadi.
Ideyalardin’ ha’reketinin’ sebebi retinde qarsihqlar alip qaraladi. Ha’r bir ideyag'a qarsihq ta’n bolip, tek solar g’ana adamdi bir ideyadan jetik, konkret bolg’an ekinshisine qaray bag’darlaydi. Gegel logikadan ta’biyat filosofiyasina o’tedi. ideya ta’biyatti do’retedi. Ta’biyat bolsa basqishpa-basqish rawajlanadi, mexanizm, ximizm, organizm basqishlarm basip o’tedi. Gegel dialektikahq oydin’ teren’ligine baylanisli ta’biyat filosofiyasinda organikahq ha’m organika-
hq emes ta’biyattin’ dara basqishlari arasinda ha’m du’nyadag’i barliq qubi- hslardin’ mzamliliqlari arasinda o’z ara baylanistin’ barhg’i haqqmda boljawlardi aytadi.
Gegeldin’ en’ ulli xizmeti onin’ dialektika problemalann islep shig’iwinda. 01 dialektikahq rawajlaniw haqqmdag’i ta’limatti sapali o’zgerisler, go’nenin’ jan’ag’a o’tiwi, ha’rekettin’ joqan formalarinan to’mengi formalanna o’tiwi retinde ahp qaraydi. Ol du’nyadag’i barliq protsesler arasinda o’z ara baylanisti ashadi. Dialektikamn’ kategoriyalar sistemasin do’retedi ha’m olar—tiykar, mazmun, uhwmahq, za’ru’rlik, mzam, qubilis, forma, jekelik, tosinnanhq arasindag’i baylanisti ko’rsetedi. Bul kategoriyalar organikahq tu’rde bir birine o’tip otiradi.Gegeldin’ dialektikahq metodmin’ tiykan triada dep atalatug’m sizilmada ko’rinedi.
Dialektikamn’ tiykarg’i nizamlari:

1.