Kirisiw Tiykarg’i bo’lim

II. Tiykargi bolim
2.1.Innovatsiya turleri
Innovatsiya - bul Innovaciyalıq iskerliginiń bazarda sotilayotgan jańa yamasa rawajlanıwlastırılgan ónim, ámeliy iskerlikte paydalanılıp atırǵan jańa yamasa rawajlanıwlastırılgan texnologiyalıq process kórinisinde ámelge asarilgan sońı nátiyjesi bolıp tabıladı.
Sonday etip innovatsiyanıń sońı nátiyjesi kommerciyalıq tabıs
esaplanadı. Bazar ekonomikası sharayatında innovatsiyalardı sistemalı xarakteristikalaw stilistikası xalıq aralıq standartlarǵa tiykarlanǵan bolıp, olar boyınsha usınıslar 1992 jıl Oslo qalasında qabıl etilgen. ―Oslo qollanbası‖ atı sonnan alınǵan.
Olar texnologiyalıq innovatsiyalarǵa salıstırǵanda qóllaw ushın islep shıǵılǵan
bolıp, jańa ónim hám de processlerdi, sonıń menen birge olardaǵı áhmiyetli
texnologiyalıq ózgerislerdi óz ishine aladı. Innovatsiya bazarda yamasa islep shıǵarıw processinde engizilgen bolsaǵana ámelge asqan esaplanadı.

Innovaciyalar
Onimli	Processli basqariw
Texnik	Adminstrativ
Firma ishindegi basqariw texnologiyalari	Sholkemlik innovatsiyalar
	Firmalar araliq

Joqarıdaǵı kestede innovatsiyalardıń ulıwma tárzde klassifikatsiyalanishi
sáwlelendirilgen.
Soǵan muwapıq Rossiyalıq ilimpazlar I. B. Gurkov hám v. S. Tubalov tómendegi
innovatsiyalar klassifikatsiyasini usınıs etpekteler: ónimge tiyisli hám
processga tiyisli texnologiyalıq innovatsiyalar.
Ónimli innovatsiyalar jańa yamasa rawajlanıwlastırılgan ónimlerdiń
engiziliwin óz ishine aladı.
Processli innovatsiyalar - bul jańa yamasa talay rawajlanıwlastırılgan ónimdi
ózlestiriw, onı islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Bunday ónimlerdi ámeldegi úskenelerden, qollanilayotgan islep shıǵarıw usılınan paydalanǵan halda
jaratıp bolmaydı.
Amerikasha hám yaponcha innovatsiya sistemaları ortasındaǵı ayırmashılıqlardı tán alıw etiw kerek: AQSh de barlıq innovatsiyalardıń 1/3 bólegi processli, 2/3 bólegi bolsa ónimli innovatsiyalarǵa tiyisli, Yaponiyada bolsa teris koefficientte bolıp tabıladı.
Ulıwmaqabıl etilgen tariyplerdi bes qıylı tiykarǵı jantasıw boyınsha klassifikaciyalaw múmkin:
-obiekt boyınsha (mámleketimizdegi ádebiyatlarda tariyplanuvchi termin
retinde kóbinese ―yangi engizilgan‖ termini qollanıladı );
-processli ;
-obiekt-utilitar;
-processli - utilitar
-processli-finanslıq.
Obiektliyondashuvningmohiyati sonda, innovatsiya retinde obiekt
shıǵadı. Pán - texnika rawajlanıwı (FTT) nátiyjeleri bolǵan jańa texnika,
texnologiyalar sonday obiekt esaplanadı. Bular arasında bazis innovatsiyalar,
jaqsılaytuǵın innovatsiyalar, psevdo innovatsiyalar parıqlantiriladi.
Bazis innovatsiyalar iri oylap tabılǵanlardı ámelge asaradi hám de texnikanıń
jańa áwlad hám baǵdarların qáliplestiriwdiń tiykarına aylanadı.
Jaqsılaytuǵın innovatsiyalar ádetde mayda hám orta oylap tabılǵanlardı ámelge
shıǵarıwshı, ilimiy-texnikalıq siklning ommalashish hám turaqlı rawajlanıw
basqıshında kóbirek tarqalǵan innovatsiya bolıp tabıladı.
Psevdo (ratsionallashtiruvchi) innovatsiyalar texnika hám texnologiyalardıń
gónergen áwladların bólekan jaqsılawǵa qaratılǵan hám texnika rawajlanıwın
susaytiruvchi (olar jámiyet ushın yamasa nátiyje keltiredi, yamasa unamsız nátiyje beredi) innovatsiyalar esaplanadı.
Ónimdiń qollanıw tarawı, funksional qásiyetleri, ózgeshelikleri,
konstruktiv yamasa paydalanılǵan materiallar hám de komponentler (strukturalıq bólimler) ilgeri islep shıǵarılǵan ónimlernikidan áhmiyetli dárejede parq qilsa, jańa
ónimdiń engiziliwi ónimli bazis innovatsiya retinde tariyplanadi.
Bunday innovatsiya mashina hám materiallardıń jańa áwladların ózlestiriwge
qaratılǵan hám de ulıwma jańa texnologiyalar yamasa ámeldegi texnologiyalardı
olardı jańasha qóllaw menen uyqaslastırıwǵa tiykarlanǵan.
Bazis (ulıwma jańa ) innovatsiyalarǵa svetodiodlar tiykarındaǵı
indikatorlarning suyıq kristallardaǵı indikatorlar menen yamasa puw dvigatelin ishki yonuv dvigateli menen almastırılıwın mısal jol menende keltiriw múmkin.
Jaqsılaytuǵın innovatsiyalar sapa yamasa baha qásiyetleri natiyjelilew komponent
hám materiallardan paydalanıw, bir yamasa qatar texnikalıq quyitizimlar (quramalı ónim bolsa ) dıń bólekan ózgertiliwi esabınan ámeldegi ónimlerdi
sezilerli dárejede jaqsılanıwına alıp keliwshi innovatsiyalarǵa tiyisli bolıp tabıladı.
Usı innovatsiya texnika (texnologiya ) larning ózlestirilgen áwladların
ǵalabalastırıw hám jetilistiriwge, mashinalardıń jańa modelleri hám jańa14
material túrleriniń jaratılıwına, islep shıǵarılıp atırǵan tavar (xızmet) larning
hám de texnologiyalardıń parametrlerin jaqsılanıwına xızmet etedi. Ishki
yonuv dvigateliniń paydalı jumıs koefficiyenti (FIK) ni kóteriw yamasa túteli
magnitofonlardan kassetali magnitofonlarga ótiw jaqsılaytuǵın innovatsiyalarǵa
mısal boladı. Eki halda da bul tayın ónimlerdiń qandayda-birı ilgeri
islep shıǵarılmaǵan.
Sonday etip, innovatsiyalardıń radikalligi onı ámelge asıriw boyınsha
umtılıw-háreketler dárejesin belgilep beredi. Bunday bóliniw tiykarında eki túrdegi:
pionerlik hám ızınen jetiwge tiyisli Innovaciyalıq process jatadı. Pionerlik túri jáhán boyınsha birinshilikke (mısalı AQSh) erisiw jolin ańlatadı. Etip alıw
procesi arzanlaw bolıp, operativ nátiyje beriwi múmkin (mısalı Yaponiya ). Bul
AQSh de islep shıǵılǵan kópsonli patentlerde, Yaponiyada bolsa úlken muǵdarda
satıp alınǵan litsenziyalarda óz ańlatpasın tapqan. Áyne waqıtta Yaponiyada
oylap shıǵarıw boyınsha aktivlik koefficiyenti (10000 kisige tuwrı keletuǵın milliy
patent talapnamaları sanı ) oǵadada joqarı bolıp, 28, 3 % ni quraydı. AQSh
de bolsa bul kórsetkish 4, 9 ǵa teń (Rossiyada -1, 13). Rossiyada 2001 jılda
patent talapnamaları sanı 2000 jılǵa salıstırǵanda 16 % ga asqan, biraq berilgen
patentler sanı bolsa 10% ga azayǵan.
Processli jantasıw sheńberinde innovatsiya degende jańa qımbatlıqlartovarlar, texnika, texnologiyalar, shólkemlestirilgen sırtqı kórinisler hám t.b.lardı islep shıǵıw, islep shıǵıwǵa engiziw hám kommerciyalashtirishni óz ishine alıwshı komplekslik process túsiniledi.
―Innovatsiya‖ terminin tariyplewge obiektli - utilitar jantasıw eki tiykarǵı
tárep menen xarakterlenedi.
Birinshiden innovatsiya retinde obiekt, yaǵnıy pán hám texnika jetiskenliklerine
tiykarlanǵan, jańa tutınıw ma`nisi túsiniledi.
Ekinshiden jańalıqtıń utilitar tárepine jámiyet zárúriyatın nafli nátiyje
menen qandırıw qábiletine pát beriledi.
―Innovatsiya‖ terminin tariyplewge obiektli - utilitar jantasıwdan parq
etken halda processli-utilitar jantasıw sonnan ibarat, bul halda15
innovatsiya jańa ámeliy quraldı jaratıw, ǵalabalastırıw hám paydalanıwdıń
komplekslik procesi retinde xarakterlenedi.
Processli- finanslıq jantasıw sheńberinde innovatsiya degende jańalıqlarǵa
investitsiya qılıw, jańa texnika hám texnologiyalarǵa, ilimiy izertlewlerge aqsha
kirgiziw túsiniledi.
―Innovatsiya‖ termini joqarıda keltirilgen barlıq tariyplerde anıq rásmiy
jaǵdayǵa salıstırǵanda qollaǵan halda aytinadi. Usı jantasıwlarda
innovatsiyanıń ekonomikalıq mánisi ashıp berilmegen, innovatsiyanı ekonomikalıq nátiyjeler kózqarasınan tariyplewdiń anıq kriteryaları belgilenmagan. Bunıń
áqibeti bolıp esaplanıw hár qanday jańalıq, atap aytqanda onsha taraqqiy etpegen, nátiyjesiz jańalıqlar da innovatsiya retinde aytılıwı múmkin. ―Innovatsiya‖
túsinigin tereńrek ashıp beriw ushın názerde tutılǵan maqsetler hám
rawajlanıw kózqarasınan sistemalı jantasıwdı qóllaw kerek. On tórt dana
avtor tárepinen analiz qılıw nátiyjesinde innovatsiya túsiniginiń mánisine
insannıń ómiri hám iskerliginiń hár qanday salasında ―Bazarda ámeldegi mútajlikti qandırıwǵa kómeklashuvchi hám ekonomikalıq nátiyje keltiretuǵın jańa ideyanı ámelge asıriw procesi‖ retinde ulıwmalastıratuǵın tariyp berilgen.

1. 
   Investiciyalardi ilimiy izertlew
   
2. 
   Investiciyalardan janaliq jaratiw
   
3. 
   Islep shigariwdi sholkemlestiriw
   

Innovatsiyanıń tavar retinde ayriqshalıqların ilimiy - texnikalıq nátiyje
alıw daǵı uǵımsızlıqtıń joqarı dárejede bolıwı, finanslıq támiynlewdiń bólek
ózgeshelikke ıyelewi menen, yaǵnıy ǵárejetler hám nátiyjeler ortasındaǵı waqıt
tárepinen úzilis júz beriwi qáwipi menen, talaptıń uǵımsızlıǵı menen belgilenedi.
Innovatsiyalarda talaptıń uǵımsız bolıwı sebepli olardıń usınısı ádetde aktiv
eskertiwshi rol oynaydı.
Innovaciyalıq kárxana (IK) ushın innovatsiyalarǵa úndewshi motivlar ishki hám
sırtqı motivlarǵa bólinedi. Innovaciyalıq aktivlik ushın ishki xoshamet IK
óniminiń bazar daǵı básekige shıdamlılıǵın asırıw maqsetinde gónergen
úskenelerdi almastırıw zárúrshiligi bolıp tabıladı.
Bazar munasábetleri jaqsı rawajlanbaǵan, ásirese ekonomikalıq krizis
sharayatında innovatsiyalar ushın sheshiwshi xoshamet mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı menen shártlangan sırtqı xoshametten ibarat boladı.
Jáhán ekonomikasınıń pán - texnika rawajlanıwındaǵı jańa basqıshqa ótiwi
Innovaciyalıq aktivlikti kúsheytiwdi hám jańalıqlarǵa salıstırǵanda bilimler hám texnikanı bazar menen baylaw jańasha jantasıwdı qóllawdı talap qılıp atır. XX ásirdiń 90 -jıllarında básekilashuvchi, ǵárezsiz xojalıq júrgiziw subektleriniń Innovaciyalıq iskerligi menen ekonomikalıq ortalıqtıń óz-ara tásirlashuv procesine jańa tendensiyalarni alıp kirdilar. Bunıń mısalı retinde Gary Hamelning 1998 jılda
«Sloan Management Review»de jazǵan sózlerin keltiriwge boladı : «Jaqın
keleshekte shólkemler óz baǵdarın hám islep shıǵarıw procesin ózgertiwi
kerek. Bunıń jolı bir yamasa innovatsiya kirgiziw, yamasa bazardı ketiw! »9
Bunıń áqibetinde usı kárxanalar ózleriniń sol tarawdaǵı minez-qulqları
stereotiplerin kóp tárepten ózgertiwge májbúr boldı.
Áyne innovatsiyalar ekonomikalıq ósiwdiń bas faktorı retinde kóp jıllar
dawamında húkimranlıq etken investitsiyalardı anaǵurlım siqib shıǵarǵan halda
zamanagóy pán - texnika revolyuciyasınıń teoriyalıq senariylari hám ámelde ámelge shıǵarıwda bas roldı jırlap atırlar.
Házirgi waqıtqa shekem Rossiyalıq ekonomistlerdiń keńeytirilgen tákirar islep
shıǵarıwǵa tiyisli bolǵan teoriyalerinde qaǵıyda boyınsha kapital qoyılmalar
kóleminiń ósip barıwın FTT dıń hám ulıwma ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı shárti
retinde qaralıp atır. Biraq jańalıqlar áhmiyetiniń keskin asıp ketiwi birinshi
náwbette bazar daǵı jaǵdaydıń ózgeriwi, yaǵnıy básekiniń ózgesheligi, ádetiy statikalıq básekinen dinamikalıq básekine o'tilishi menen baylanıslı. Bul jaǵday kóp tárepten innovatsiyalar hám bazardıń házirgi basqısh daǵı óz-ara tásirlashuv qásiyetlerin belgilep beredi.
Jańalıq - bul sonday tavarki, onı tikkeley qol menen ustap kóriw yamasa
fizikalıq tárepten ólshew múmkin emes. Arnawlı bir minimal dárejedegi ilimiy (ásirese matematikalıq ) bilimlerge iye bolmay turıp hám de óz kásipiniń bilgiri hám zárúr informaciyadan xabarlı bolmaǵan halda odan paydalanıwdıń ılajı joq, aldınan tiyisli tayarlıqsız hám qayta oqıwsız onı ámelge asarib bolmaydı.
Bunday tavardıń ayriqsha tárepi onıń dáramatlardı shegaralanbaǵan halda
kópaytira alıw (multiplikatsiyalash) qábileti bolıp tabıladı.
Intellektuallıq tavar - tiyisli huqıqıy formada qorǵawlanǵan, nızamlı iyesi
tárepinen oǵan neshe qarıydar tapılsa, sonsha ret satılıwı múmkin bolǵan
informaciya, oylap tabıw, nou-xau hám taǵı basqalar bolıp tabıladı.
―Bilimge etilgen investitsiyalar eń úlken dáramat alıp keledi‖ Benjamin
Franklin. Innovaciyalıq ónim-ónimli innovatsiyalardı engiziw nátiyjesi,
jańa (qaytaldan engizilgen) yamasa rawajlanıwlastırılgan ónimler, sonıń menen birge, jańa yamasa talay rawajlanıwlastırılgan islep shıǵarıw usıllarına tiykarlanǵan
ónimler bolıp tabıladı (basqa Innovaciyalıq ónimler).
Stiv Djobsni aytiwina qaraǵanda : «Adamlardı soraw etip jańa ónim islep shıǵarıp bolmaydı. Sebebi adamlar ózlerine ne kerekligini biliwmaydi»
Basqa Innovaciyalıq ónim processli innovatsiyalardı qollanıw etiw nátiyjesi
esaplanadi. Ol basqa mámleket yamasa kárxanalardıń islep shıǵarıw ámeliyatında
ilgeri qollanılǵan hám texnologiyalıq ayırbaslaw (patentsiz litsenziya, nou-xau,
injiniring) jolı menen ommalashtirilgan jańa yamasa rawajlanıwlastırılgan islep
shıǵarıw usılların engiziw degi aldıńǵı tájiriybe negizinde tayarlanǵan ónimdi
óz ishine aladı.
Innovaciyalıq process - bul ilimiy bilimlerdi innovatsiyaǵa aylandırıw procesi
bolıp, onı Innovaciyalıq ideyadan arnawlı bir ónim, texnologiya yamasa xızmet
dárejesineshe pishib yetiladigan hám ámeliy paydalanıw processinde
ommalashtiriladigan hádiyselerdiń izbe-iz ketma - ketligi retinde xarakteristikalaw
múmkin.
FTT den parq etken halda, Innovaciyalıq process engiziw menen, yaǵnıy jańa
ónim, xızmettiń bazarda dáslepki bar payda bolıwı yamasa jańa texnologiyanı
joybarlıq quwatǵa shekem jetkiziw menen tamamlanmaydi. Usı process úzliksiz
bolıp, engiziwden keyin de toqtamaydi, sebebi jańalıq keń tarqalǵanı
(diffuziyalangan) tárepke rawajlanıwlasıp baradı, nátiyjesi artıp, ilgeri málim
bolmaǵan tutınıw ózgesheliklerin kásip etedi.
Innovaciyalıq iskerlik - islep shıǵarılıp atırǵan ónim (tavar, xızmet)
nomenklaturasini keńeytiw hám jańalaw, sapasın jaqsılaw ushın, olardı
tayarlaw texnologiyasın rawajlanıwlastırǵan halda engiziw hám de ishki hám
sırtqı bazarlarda nátiyjeli satılıwı ushın ilimiy - izertlew nátiyjeleri hám
islenbelerden paydalanıw hám de kommerciyalastırıwǵa qaratılǵan iskerlik bolıp tabıladı.
Innovaciyalıq iskerlik degende ideyalardı jańa hám rawajlanıwlastırılgan ónimlerge aylandırıw procesi túsiniledi. Innovaciyalıq iskerlik óz ishine ilimiy, texnologiyalıq, shólkemlestirilgen hám finanslıq ilajlardı óz ishine aladı.

Innovaciyalıq iskerlik quyidigilarga bólinedi:
- izertlew;
- texnologiyalıq tayarlanıw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, bul jańa ónim islep shıǵarıw ushın shólkemdiń texnologiyalıq bazasın jańalaw degeni bolıp tabıladı;
- islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw, bul óz ishine jańa texnologiyalardı qóllaw ushın jumısshılardı bilimin asırıwdı, úlgi ónimdi islep shıǵarıwdı óz ishine aladı ;
- jańa ónimdi marketingini ótkeriw, yaǵnıy bazardı úyreniw, jańa ónimdi bazarǵa alıp shıǵıw, ónimdi hár qıylı bazarlarǵa maslastırıw hám reklama ;
-jańa texnologiyalar satıp alıw - yaǵnıy nou - xau, patentler, litsenziyalar ;
- islep shıǵarıwdı proektlestiriw.
Innovatsiyalardaǵı kapital qoyılmalar menen baylanıslı bolǵan Innovaciyalıq
iskerlik Innovaciyalıq - investitsion iskerlik dep ataladı. ―Innovaciyalıq iskerlik‖
túsinigine biz bergen tariypda keltirilgen tap sonday tariyp menen júdá jaqın.
Innovaciyalıq iskerlik pútkil bir ilimiy, texnologiyalıq, shólkemlestirilgen, finanslıq hám kommerciyalıq ilajlar kompleksin názerde tutadıki, olar birgelikte innovatsiyalardı keltirip shıǵaradı.