Kirisiw Tiykarǵi bólim

JUWMAQLAW
Juwmaqlap aytqanda kóp xanalı sanlar úyreniw nátiyjesinde oqıwshılar 1000 ishinde sanlardı nomerlewdi, sannıń payda bolıwın, ózinen aldınǵı hám keyingi sanlar menen baylanıslıǵın ,hárbir sannıń sanlar qatarındaǵı ornın biliw ,sanlardıń orın mánislerin bilgen halda oqıw hám jaza alıw ,salıstırıw ,sandı xana qosındısı kórinisinde jazaalıw ,sanlardı natural izbe-izligin bilgen halda qosıw hám alıw ,úshxanalı san hám úshinshi xana birlikleri túsinigin biliw,100,….200,……900,…1000 sanları arasın tolıqtıra alıw. Sol tiykarda 100-1000 ǵashekemgi sanlardı nomerlep úshxanalı sanlardıń tártibin, yaǵnıy, olardıń júzliklerden hám onlıqlardan, birliklerden payda bolǵanın túsiniw bilimler, uqıplılıqlar hám kónlikpelerdi iyelep aladı. Sonday-aq, a) Azayıwshı birlikleri alınıwshı birliklerden kishi bolǵanda ayırıw jaģdayı (983—536 ) kórinisindegi sıyaqlı ); b) azayıwshı onlıqları alınıwshınıń onlıqlarınan kishi bolǵanda ayırıw jagdayı (826 — 351) kórinisindegi sıyaqlı ); v) azayıwshı birlikleri hám onlıqları alınıwshınıń birlikleri hám onlıqlarınan kishi bolǵanda ayırıw jaģdayı qaraladı.
Mısal jolmenende, 963 — 586 kórinisindegi ayırıwdı keltiremiz. Túsindiriw. 3 birlikten 6 birlikti ayira almaymız ; 6 onlıqtan bir onlıqtı alamız (6 nomeri ústine noqatqóyamız ). 1 onlıq hám 3 birlik — bul 13 birlik, 13 birlikten 6 birliktiayiramiz, 7 birlikqaladı, juwaptı (7 ni) birlikler tiyine jazamız, 6 onlıq ornında 5 onlıqbar, odan 8 onlıqtı ayırıp bolmaydı, 9 júzlıqtan 1 tasini maydalaymız, 10 onlıq boladı, aldınǵı 5 onlıq menen 15 onlıqtan 8 onlıqtı ayiramiz, 7 onlıq qaladı onı onlar reti kelgendege jazamız. Aqır-aqıbetde 8 júzlıqtan 5 júzlıqtı ayırıp (3), onı júzlerxanasi tiyine jazamız. Nátiyje ayırmada 377 qaladı».
Sonı aytıp ótemizki, oqıwshı berilgen mısaldı awızsha sheshiwge kúshi jetetuǵın hámme jaǵdaylarda awızsha sheshiwge ábzallıqbergen maqul, sheshimdi tek jazıw ózi naqlaǵandagina jazıw kerek.
1000 ishinde kóbeytiw hám bolıw
Ekinshi klassta oqıwshılar bir yamasa eki nol menen tawsılatuǵın sanlardı kóbeytiw hám bolıw usılları menen tanısadılar. Kóbeytiw hám bolıw halları bunda kestede kóbeytiw hám bolıwǵa keltiriledi. Kóbeytiw hám bolıwdıń esaplaw usılları oqıwshılardıń aktiv qatnasıwında qaralıwı kerek.