«Kitob» so‘zi va tushunchasining kelib chiqishi va ma’nosi

O’zbekiston xalqaro islom akademiyasi Matnshunoslik va adabiy manbashunoslik 1-kurs magistri Abdurahmonov mahmudxonning Ilmiy tadqiqot metadologiyasi fanidan tayyotlagan ishi

«Kitob » so‘zi va tushunchasining kelib chiqishi va ma’nosi

• Qadimda Turon xalqlari - parfiyaliklar, xorazmiylar, sug’dlar, baqtriyaiiklar, farg’onaliklar muayyan tarzda yozilgan (ko’chirilgan) va bezalgan biron-bir matnni belgilash uchun «po‘stak» so‘zidan foydalanganlar. Pokst so*zi “teri” degan m a'noni anglatadi. Bundav m a’no ko‘chirilishi qadim da va ilk o ’rta asrlarda teridan yozish uchun material sifatida keng foydalangani bilan bo g ‘liq bo’lsa kerak. M asalan, buddaviylam ing «M ast qiluvchi ichim liklarni qarg'ash kitobi» degan axloqiy-falsafiy risolasining nomi sug‘d tilida quyidagicha yangraydi: «M ast karak chashont parg'un pustak». Abu R ayhon Beruniy o'zining «M ineralogiya» kitobida sug‘dlarning bizgacha etib kelmagan «Nupusta» kitobini tilga olib o'tadi. Bizningcha, ayni holda m a’lum kitoblar orasidagi yangi bir kitob yoki biron-bir kitobning yangi tahriri sifatida qabul qilingan kitob to^g'risida so‘z yuritiladi

«Kitob» so‘zi o ‘zbek va tojik tiilariga ham, boshqa turkiy va yangi eron tiilariga ham Turon-Turkiston zam iniga arablar va islom dini kelishi bilan birga kirib kelgan. Biroq «kitob» o ‘z kelib chiqishiga ko‘ra arabcha so‘z em as. Etim ologik jihatdan u arab tiliga qardosh oromiy tili (semit tillari oilasi) bilan bog'liq bo'lib, undan o ‘zlashtirilgan. Arab tilidan bu so 'z tabiiy o ‘rin oigan. U semitcha «ktb» o‘zagining nomi sifatida tushunilgan va «yozm oq» degan yangicha m a'no kasb etgan. O 'z navbatida, sem it tillarida o ’zak m a'nosi undosh harflar bilan b o g liq . unli tovushlar esa so ‘zning gram m atik va so‘z hosil qiluvchi elementlarini ifodalaydi, shu bois m azkur m a’nodagi fe’ldan ko‘plab yangi so'zlar hosil b o ig an : kotib — «m irza», «munshiyxona xizm atchisi», «yozuvchi, muallif», m aktaba — «kutubxona», mukataba - «yozishm a, xat almashish, m atnlam i uzatish usuli», kitob va h.k. Xullas, arab tilida nafaqat har qanday bichim. hajm dagi nashr, balki har qanday yozilgan matn, xususan tilxat, xat yoki hujjat «kitob» deb ataladi. A rab tilidan o'zlashtirilgan «kitob» so‘zi eroniy va turkiy tillarda asar va qoiyozm ani, keyinchalik esa bosma kitobni ifodalovchi atama sifatida qo'llanila boshladi.

• «Kitob» so‘zi o ‘zbek va tojik tiilariga ham, boshqa turkiy va yangi eron tiilariga ham Turon-Turkiston zam iniga arablar va islom dini kelishi bilan birga kirib kelgan. Biroq «kitob» o ‘z kelib chiqishiga ko‘ra arabcha so‘z em as. Etim ologik jihatdan u arab tiliga qardosh oromiy tili (semit tillari oilasi) bilan bog'liq bo'lib, undan o ‘zlashtirilgan. Arab tilidan bu so 'z tabiiy o ‘rin oigan. U semitcha «ktb» o‘zagining nomi sifatida tushunilgan va «yozm oq» degan yangicha m a'no kasb etgan. O 'z navbatida, sem it tillarida o ’zak m a'nosi undosh harflar bilan b o g liq . unli tovushlar esa so ‘zning gram m atik va so‘z hosil qiluvchi elementlarini ifodalaydi, shu bois m azkur m a’nodagi fe’ldan ko‘plab yangi so'zlar hosil b o ig an : kotib — «m irza», «munshiyxona xizm atchisi», «yozuvchi, muallif», m aktaba — «kutubxona», mukataba - «yozishm a, xat almashish, m atnlam i uzatish usuli», kitob va h.k. Xullas, arab tilida nafaqat har qanday bichim. hajm dagi nashr, balki har qanday yozilgan matn, xususan tilxat, xat yoki hujjat «kitob» deb ataladi. A rab tilidan o'zlashtirilgan «kitob» so‘zi eroniy va turkiy tillarda asar va qoiyozm ani, keyinchalik esa bosma kitobni ifodalovchi atama sifatida qo'llanila boshladi.

« 0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati» kitob so‘ziga shunday izoh beradi:

• « 0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati» kitob so‘ziga shunday izoh beradi:
• 1. Biror tekst yozilgan varaqlardan iborat, juzlab tikilgan, muqovalangan bosm a (qadim da qo'lyozm a ham ) asar.
• 2. Yirik adabiy asam ing (odatda rom anning) katta bir b o iim i (1- tom. 389-b.). Evropa va Old O siyo tillarida tarixan atam aning mazmuni (uning m a’nosi) bir xil. Y unoncha «biblio», lotincha «líber», semitcha «sefer», arabcha «kitob». slavyancha «kniga» kabi, bir xilda talqin qilinadi: 1) predmet, 2) asar, 3) asam ing bir qismi. Bu atam a paydo boMganidan beri uning o ‘zagi hozirgacha daxlsiz holda saqlanmoqda.

V.l.Dalning «Jonli buyuk rus tilining izohli lug'ati»da «kniga» («kitob») so‘zi uch xil m a’noda berilgan. Birinchi - «bir muqova ichiga tikilgan qogloz yoki pergam ent varaqlari» (y a’ni kitobning moddiypredmet sifatidagi formai obrazi), ikkinchi - «bitik, kitobda yozilgan barcha narsa» (ya’ni, hozirgi tii bilan aytganda, tushunchaning m azm un jihati). Nihoyat, uchinchi - «yirik yozm a asardagi bo’lim, qism». N oilm iy talqinlarni hisobga olmasak, «kniga» so ‘zining asosiy mazmuni u yoki bu tarzda ilm, axborot hamda o 'zig a o ‘xshashlar o'rtasida m a’lum ot tarqatish, y a ’ni bilim va obrazlar tarqatish bilan bog'liq. R ossiyalik olimlar ruscha «kniga» so‘zi um um an bilim ni anglatgan tushunchalar bilan qardosh ekanligiga ishonchlari kom il.

• V.l.Dalning «Jonli buyuk rus tilining izohli lug'ati»da «kniga» («kitob») so‘zi uch xil m a’noda berilgan. Birinchi - «bir muqova ichiga tikilgan qogloz yoki pergam ent varaqlari» (y a’ni kitobning moddiypredmet sifatidagi formai obrazi), ikkinchi - «bitik, kitobda yozilgan barcha narsa» (ya’ni, hozirgi tii bilan aytganda, tushunchaning m azm un jihati). Nihoyat, uchinchi - «yirik yozm a asardagi bo’lim, qism». N oilm iy talqinlarni hisobga olmasak, «kniga» so ‘zining asosiy mazmuni u yoki bu tarzda ilm, axborot hamda o 'zig a o ‘xshashlar o'rtasida m a’lum ot tarqatish, y a ’ni bilim va obrazlar tarqatish bilan bog'liq. R ossiyalik olimlar ruscha «kniga» so‘zi um um an bilim ni anglatgan tushunchalar bilan qardosh ekanligiga ishonchlari kom il.