Koinotning qurilish ashyolari

IV-BOB: GELIY – O‘ZIGA TO‘Q ELEMENT
Quyosh nuri aslida biz ko‘rganimizdek 
zarrin sariq emas, balki, tabiatda bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan barcha ranglar yig‘indisidan 
iboratdir. 
Agar 
Quyoshdan 
kelayotgan 
yorug‘lik 
nurlarini 
uchburchak 
shisha 
shaklidagi prizmadan o‘tkazilsa, yorug‘lik 
tarkibiy ranglarga taqsimlanib, xuddi kamalak 
misol jilvalana boshlaydi. Yorug‘likning bu 
tarzda tarkibiy ranglarga taqsimlanishini spektr 
deyiladi. 
Kimyoviy elementlar ham yuqori 
haroratlargacha qizigan chog‘da ulardan 
chiqayotgan yorug‘lik nurlarining spektrdan 
o‘tkazilsa, hosil bo‘lgan spektr turli ranglardagi 
yorqin chiziqlar namoyon qiladi. Bu chiziqlar 
ketma-ketligini spektral chiziqlar deyiladi. Tabiatda har bir element faqat o‘zigagina xos 
bo‘lgan va boshqa elementda takrorlanmaydigan shunday spektral chiziqlar ketma-ketligiga 
ega. 
Agar siz muayyan spektral chiziqlar ketma-ketligini kuzatayotgan bo‘lsangiz, undagi 
yorqin chiziqlar va qora chiziqlar ketma-ketligiga asoslanib, mazkur nurni aynan qaysi 
kimyoviy element chiqarayotganini aniqlashingiz mumkin bo‘ladi. Astronomlar xuddi shu usul 
bilan yulduzlarning qanday elementlardan tarkib topganini bilib oladilar. Aynan shu usul 
vositasida o‘z vaqtida yulduzimiz – Quyoshning qanday kimyoviy elementlardan tuzilgani 
aniqlangan edi.
1868-yilda Quyosh tutilishi hodisasi kuzatilgan. Quyosh tutilishi Quyoshni o‘rganish 
uchun g‘oyat qulay paytdir. Chunki, bu paytda Quyoshning asosiy gardishi Oy tomonidan 
to‘sib qo‘yiladi va teleskop orqali Quyoshning chetki qismlarini, ayniqsa, Quyosh toji va tashqi 
atmosferasini kuzatish mumkin bo‘ladi. Quyosh o‘zi charaqlab turgan boshqa odatiy paytda 
esa buning iloji bo‘lmaydi.
O‘sha 1868-yilgi Quyosh tutilishini farang astronomi Pyer Jansen va ingliz astronomi 
ser Jozef Normann Lokyer ham kuzatishgan. Ularning maqsadi Quyoshning spektral 
chiziqlarini o‘rganish va shu orqali, bizning yulduzimiz nimalardan tarkib topganini 
aniqlashdan iborat edi.
Olimlar Quyosh tutilishidan olgan spektral chiziqlarni sinchiklab tahlil qilishga 
kirishishdi. Ular olingan chiziqlarni o‘zlariga ma’lum elementlar chiziqlari bilan solishtirib 
chiqib, spektrda fanga ma’lum hech qaysi element spektri bilan mos kelmaydigan g‘alati 
chiziqlar ketma-ketligini aniqlashgan. Bu shubhasiz yangi kimyoviy element edi. Chunki, 
yuqorida aytilgandek, tabiatda biror-bir kimyoviy elementning spektral chiziqlari 
boshqasinikini takrorlamaydi va hamma elementning chiziqlari faqat o‘zigagina xos bo‘ladi.

---

39 
Lokyer ushbu Quyoshdan aniqlangan yangi kimyoviy elementga «geliy» (yunoncha 
helios) deb nom berishga qaror qildi. Ushbu nom asl mohiyatida «Quyosh» degan ma’noni 
bildiradi. Olimning muddaosi ayon: u element dastavval Quyoshdan aniqlanganiga ishora 
bermoqchi bo‘lgan.
1898-yilda yana bir ingliz kimyogari ser Uilyam Ramzay uran rudasining bir turidan 
ajratib olingan gaz tarkibini tadqiq qilishga kirishadi. Tajribalardan birida u mazkur gazni 
qizdirilganda chiqadigan yorug‘lik nurlarini ham o‘rganishga qaror qiladi va uning spektral 
chiziqlarini kuzatadi. Va Ramzay o‘zi kuzatayotgan spektral chiziqlarni ko‘rib hayratda qolgan 
edi. Chunki, u olgan spektral chiziqlar Lokyer Quyoshdan aniqlagan geliy elementining 
spektral chiziqlari bilan aynan mos kelardi va uning ranglari ham bir-biri bilan bir xil bo‘lib 
chiqqandi. Tasavvur qilyapsizmi, element avval Quyoshda aniqlanganidan 30 yil o‘tibgina Yer 
sharoitida ham topilgan! 
Geliy davriy jadvalda 2-raqamli elementdir. U vodoroddan keyin eng sodda atom 
tuzilishiga ega bo‘lgan element sanaladi va balki shu sababdan, geliy – Koinotda eng keng 
tarqalgan elementlar ichida ikkinchi o‘rinda turadi (undan faqat vodorod ko‘p xolos). Biz 
vodorod haqidagi bobda aytganimizdek, Koinotdagi atomlarning deyarli 90% qismi 
vodoroddir. Geliy ham bu jihatdan salmoqli o‘rin egallaydi. Zero, Koinotdagi atomlarning 9% 
qismini aynan geliy atomlari tashkil qiladi. Qolgan barcha elementlar birgalikda bo‘lsagina, 
Koinotdagi umumiy atomlar sonining qolgan 1% ulushini egallaydi xolos.
Geliy Yerda juda-juda kam tarqalgan. U shu darajada yengil va uning molekulalari shu 
darajada tezkorki, sayyoramizning tortishish kuchi ularni ushlab turishga qodir emas. Lekin 
tashqi sayyoralar atmosferasida nisbatan ko‘p miqdorda geliy mavjud. Chunki, ulkan 
sayyoralarning o‘ziga mos ulkan gravitatsiyasi tezkor va yengil geliyni ham sayyora yaqinida 
tutib tura oladi.
Yerda geliy vodoroddan ham kam uchraydi. Birinchidan, u shunchaki juda oz. 
Ikkinchidan, maishiy tilda aytganda, geliy atomlari o‘ziga to‘q va o‘ziga tinch. Ilmiy jihatdan 
aytsak esa, geliy – boshqa elementlar atomlari bilan birikmalar hosil qilishga umuman 
moyilligi yo‘q. Nafaqat boshqa elementlar bilan, balki, geliy atomlari bir-biri bilan ham o‘zaro 
birikmaydi. Gazsimon holatdagi geliy alohida-alohida holdagi, yakka-yakka atomlardan iborat 
bo‘ladi. Ya’ni, geliy – bir atomli gazdir. Siz kislorod va vodorod atomlari albatta ikkita-
ikkitadan birikib, ikki atomli molekula hosil qilishini avvalgi boblardan bilib olgansiz. Ozon 
esa uch atomli gaz ekanini ham eslasangiz kerak.
Vodorodning muayyan qismi o‘zidan og‘irroq bo‘lgan boshqa atomlar bilan birikmalar 
tarkibida Yerda qolgan. Shu sababli ham Yerda vodorod geliydan ko‘ra ko‘proq. Geliy esa 
hech qaysi element bilan birikma hosil qilmaydi va shu sababli ham u sayyoramizda deyarli 
qolmagan.
Agar siz davriy jadvalga diqqat bilan razm solsangiz, geliyning 10, 18, 36, 54 va 86 
raqamli elementlar bilan bir guruhdan o‘rin olganini ko‘rasiz. Ushbu elementlarning barchasi 
bir-biri bilan muayyan o‘xshashlikka ega. Ularning o‘zaro o‘xshash bo‘lgan eng asosiy jihati 
shuki, ularning barchasi aynan gazlar bo‘lib, boz ustiga, ular boshqa atomlar bilan deyarli yoki, 

---

40 
mutlaqo birikmaydi. Ularning barchasi tabiatda bir atomli gaz ko‘rinishida tarqalgan. Ushbu 
gazlar deyarli hech qaysi atom va molekulalar bilan birikma hosil qilmasligiga e’tiboran, ularni