Koinotning qurilish ashyolari

faollashtirilgan ko‘mir (yoki, boyitilgan ko‘mir) ham deyiladi.
Faollashtirilgan ko‘mirni shuningdek, moddalarni rangsizlantirish uchun ham 
qo‘llaniladi. Masalan, shakarni tozalash jarayonining so‘nggi bosqichida, undagi qo‘ng‘ir 
tusdagi aralashmalar yo‘q qilinadi. Bunday aralashmalarning molekulasi shakar molekulasidan 
ko‘ra kattaroq o‘lchamga ega bo‘ladi. Shakarli siropga faollashtirilgan ko‘mir qo‘shilsa, 
aralashmalarning molekulasi ko‘mir zarralariga yopisha boshlaydi; shakarning o‘z 

---

48 
molekulalari esa bu jarayonda ishtirok etmaydi. Keyin esa, faollashtirilgan ko‘mirni chiqarib 
tashlanadi va siropni bug‘latiladi. Natijada, sof va oppoq shakar o‘zi qoladi. Shu tariqa, 
qo‘ng‘ir siropga qora ko‘mir qo‘shish orqali, yakunda biz oppoq modda olmoqdamiz.
Faollashtirilgan ko‘mir shuningdek gaz niqoblari, ya’ni, protivogazlarda ham 
ishlatiladi. Bunda, protivogazning filtr qutisi shunday faollashtirilgan ko‘mir bilan to‘ldiriladi. 
U orqali nafas olinganda esa, havo o‘pkaga yetib borishdan avval ko‘mir kukunlari orqali 
o‘tadi. Faollashtirilgan ko‘mir orqali o‘tayotgan havo tarkibidagi azot va kislorod molekulalari 
to‘siqqa uchramay, ravon o‘tib ketadi. Zaharli gazlarning yirik molekulalari esa faollashtirilgan 
ko‘mir zarralariga yopishib qolib, quti ichida tutilib qoladi.
Kukunsimon uglerodni shuningdek qurum ham deyiladi va undan ajralib chiquvchi 
qora rangni turli bo‘yoq moddalar, masalan, tush va printer uchun siyoh-kukuni ishlab 
chiqarishda qo‘llaniladi. Shuningdek, qurum rezinaning mustahkamligini orttirish uchun ham 
qo‘shiladi. Shu sababli ham avtomobil shinalari qop-qora rangda bo‘ladi. 
Toshko‘mirda va pistako‘mirda uglerod atomlari betartib joylashgan bo‘ladi. Atomlari 
bu tarzda betartib joylashadigan qattiq moddalarni amorf moddalar deyiladi. Bu so‘z yunoncha 
«morf» - ya’ni, «shakl» so‘ziga qo‘shilgan «a-» old qo‘shimchasi orqali yasalgan bo‘lib, ushbu 
old qo‘shimcha yunon grammatikasida so‘zga nisbatan inkor ma’nosini bag‘ishlaydi. Ya’ni, 
amorf degani shaklsiz degani bo‘ladi. Tarkibidagi atomlari batartib, to‘g‘ri qator va ustunlar 
bo‘ylab bir tekis joylashgan qattiq jismlarni fanda kristall moddalar deyiladi. 
Grafit – ugleroddan tarkib topgan kristall moddadir. Grafit konlari yer osti qazilma 
qatlamlarida joylashgan bo‘ladi. Shuningdek, grafitni ko‘mirda tayyorlash ham mumkin. 
Ko‘mirni muayyan sharoit ostida qizdirib, shu bilan birga undan elektr toki o‘tkazilsa, amorf 
modda shaklidagi ko‘mirning uglerod atomlari asta-sekinlik bilan to‘g‘ri tartib bo‘yicha 
saflana boshlaydi va jarayon yakunida u kristallanib, grafitga aylanadi.
Grafit ham ko‘mirning bir turi bo‘lgani uchun, u ham yonishi va yaxshigina issiqlik 
berishi mumkin. Lekin, oddiy ko‘mirdan farqli o‘laroq, grafit ancha yuqori haroratda, ya’ni, 
700 ℃ da yonadi. Bundan past haroratda grafit anchagina inert va xavfsiz modda bo‘lib, undan 
turli maqsadlarda qo‘rqmay foydalanish mumkin.
Grafit atomlari to‘g‘ri chiziqli qatlamlar shaklida joylashgan bo‘ladi. Ushbu qatlamlar 
bo‘laklanishga va parchalanishga moyil bo‘ladi. Shu sababli ham grafit oson uqalanadi. 
Uqalanib ketgan grafit kukunga aylanadi va uning zarralari bir-birining ustida oson sirpanib, 
silliq harakat qiladi. Shu sababli, kukun grafitni moylash materiali sifatida ham qo‘llanadigan 
o‘rinlar mavjud. Ya’ni, ikkita qattiq jism bir-biriga nisbatan aylanib, o‘zaro ishqalanadigan 
harakat qiladigan bo‘lsa, ular orasiga kukunsimon grafit solinsa, u ishqalanishni keskin 
pasaytiradi va qattiq moddalarning yedirilishini oldini oladi. Agar, o‘zaro ishqalanib 
harakatlanadigan jismlar sirtini grafit bilan qoplansa, ular o‘zi ham sirpanuvchan bo‘lib qoladi.
Grafit oson maydalangani sababli, u qog‘oz sirti bo‘ylab ishqalanganda, qog‘ozda 
o‘zidan iz qoldiradi. Bu iz, qog‘oz bo‘ylab ishqalangan grafit kristallidan uqalanib chiqqan 
zarralar tufayli hosil bo‘ladi. Biz yozuv-chizuvda tez-tez ishlatadigan oddiy qalamning ichida 

---

49 
ham aynan grafit bo‘ladi. O‘zi grafit so‘zi ham yunonchada «yozmoq» ma’nosini beruvchi 
so‘zdan olingan. Faqat qalam ichidagi grafit sof grafit emas, balki, maxsus loy bilan 
aralashtirilgan grafit bo‘ladi. Ushbu loy grafitni sal mustahkamroq qiladi va o‘z-o‘zidan 
uqalanib ketishini oldini oladi.
Grafitda uglerod atomlari to‘g‘ri chiziq bo‘ylab batartib joylashgani bilan, ularning 
orasidagi o‘zaro masofasi ancha yiroq bo‘ladi va shu sababli, grafit baribir anchagina mo‘rt 
modda hisoblanadi. Lekin, grafit konlari chuqur yer qatlamlarida million yillar mobaynida 
ulkan bosim va yuqori harorat ostida qolib ketsa, grafitdagi uglerod atomlari bir-biriga nisbatan 
yanada va yanada yaqinlashib boradi. Natijada, uglerodning grafitdan keyingi ikkinchi kristall 
shakli hosil bo‘ladi. Ushbu o‘zgacha kristall shaklli uglerod ham xuddi grafit singari sof 
ugleroddan tarkib topish bilan birga, atomlarning yanada yaqin va yanada batartib joylashuvi 
evaziga mutlaqo o‘zgacha xossalarga ega bo‘lib qoladi. Ya’ni, masalan, grafitning rangi 
qoramtir va strukturasi qatlam-qatlam bo‘lsa, yangi kristall shakdagi uglerod umuman rangsiz, 
ya’ni, shaffof bo‘ladi. Yuqorida grafit sirpanchiq modda bo‘lgani uchun, moylash materiali 
sifatida qo‘llanishi mumkinligini aytgan edik. Lekin, uglerodning biz aytayotgan yangi kristall 
shaklini bu maqsadda qo‘llash mutlaqo yaramaydi. Chunki, u dunyodagi eng qattiq modda 
bo‘lib, agar uning kukunini o‘zaro ishqalanib aylanuvchi ikkita jism orasiga tashlansa, o‘sha 
jismlar pachoqlanib, rasvo bo‘ladi. Grafit elektr tokini o‘tkazadigan modda sanaladi va shu 
sababli, oddiy batareykalarda grafit sterjenlar qo‘llaniladi. Lekin, biz aytayotgan uglerodning 
yangi kristall shakli elektr tokini o‘tkazmaydi. Grafit tabiatda ham keng tarqalgan va u juda 
arzon hom-ashyo bo‘lib, qalam tayyorlashda ishlatiladi. Qalamning qanchalik arzon buyum 
ekanini o‘zingiz yaxshi bilasiz. Uglerodning grafitdan keyingi kristall shakli esa tabiatda juda 
kam uchraydigan noyob modda sanaladi va u qimmatbaho ziynat buyumlari qatorida, 
taqinchoqlar va boshqa zargarlik mahsulotlari uchun ishlatiladi. Chunki u o‘z sifatini 
yo‘qotmaydigan qimmat ashyo sanaladi. Biz olmos haqida gapirayotganimizni payqagan 
bo‘lsangiz kerak. Ha, agar avval bundan bexabar bo‘lgan bo‘lsangiz, hayratda qolganingiz 
tabiiy. Olmos, grafit va oddiy ko‘mir aslida bitta kimyoviy element – uglerodning turli 
shakllaridir! Ularda atomlarning joylashuv tartibi farq qiladi xolos. Agar olmos ham kuchli 
qizdirilsa, u ham ko‘mir singari baribir yonib ketadi. Lekin, qimmat ashyo sanaladigan olmosni 
yoqishga hammaning ham jur’ati yetmaydi.
Olmos va grafit – uglerodning allotropik shakllari sanaladi. Xuddi ozon – kislorodning 
allotropik shakli bo‘lgan kabi.
Siz prizma yorug‘lik nurlarini tarkibiy qismlarga ajratishini va natijada, nur kamalak 
ranglarida jilvalanib, tarqoq holda namoyon bo‘lishini bilsangiz kerak albatta. Bunday 
bo‘lishiga sabab, prizma shishasi o‘ziga burchak ostida kelib tushayotgan yorug‘lik nuri 
tarkibidagi ranglarni turli burchak ostida sindiradi va yo‘naltiradi. Natijada, yorug‘lik 
tarkibidagi ranglar prizmaning turli qismlaridan alohida-alohida holda chiqib keladi va tushgan 
joyda kamalak jilvasini namoyon qiladi.
Har qanday shaffof moddalar xuddi shisha prizma singari, yorug‘likni u yoki bu 
darajada sindiradi. Havoda, atmosferaning yuqori qatlamlarida turgan mayda suv zarralari, 
yoki, yomg‘ir tomchi zarralari ham yorug‘likni sindira oladi. Chunki, toza suv singari ular ham 

---

50 
shaffof moddalardir. Aynan shu sababli, agar yomg‘irdan keyin darhol Quyosh chiqsa, biz 
osmonda kamalakni kuzatamiz.
Shunday shaffof moddaning o‘zi qanchalik tiniq va musaffo bo‘lsa, u yorug‘likni 
shunchalik yaxshi sindira oladi. Yorug‘lik shaffof modda orqali qanchalik kuchli sinsa, undan 
hosil bo‘lgan ranglar jilvasi ham yanada xilma-xil va rangdor bo‘ladi. Bunday shaffof moddalar 
ichida ham olmosning sindirish ko‘rsatkichi oddiy shishadan ham, suvdan ham bir necha marta 
kuchlidir. Shu sababli, zargar qo‘lida to‘g‘ri ishlov berilgan olmos yorug‘lik nurlariga tutilsa, 
u xilma-xil rangin jilvalar bilan o‘ta chiroyli tovlanadi. Sof qirmizi qizil rang, toza musaffo 
yam-yashil rang hamda, beg‘ubor tiniq moviy ranglar jilosi ketma-ket tovlanib, kishi aqlini 
shoshirib qo‘yadigan fusunkor manzara hosil qiladi. Olmos brilliant shaklida ishlov berilgan 
shisha ham shunga o‘xshash jilvalanishi mumkin; lekin uning jilvasi baribir olmoschalik 
bo‘lmaydi va uning ranglari biroz xiraroq bo‘ladi. Olmos jilvasini takrorlash uchun ishlab 
chiqarilgan bunday shisha immitatsiyani straz deyiladi. Strazni yanada yarqiroq qilish uchun 
uning turli tomonlariga ichki tarafdan kerakli metall qatlamlaridan iborat yupqa qatlam hosil 
qilinadi. Bunday strazni soxta brilliant ham deyiladi.
Olmos dunyo bo‘yicha asosan Janubiy Afrikadan qazib olinadi. Baholashlarga ko‘ra, 
Yerdagi olmos zaxiralarining 96% gacha qismi aynan Afrika qit’asining eng janubiy qismida 
joylashgan ekan.
Lekin, bu degani o‘sha joylarda olmos oson topilsa kerak degani emas. Afrika 
janubidagi eng boy sanaladigan olmos konlarida ham, 30 grammlik olmos toshchasini topish 
uchun 60 tonnagacha tuproq ishlarini bajarish kerak bo‘ladi. 1955-yilda tarixda birinchi marta, 
AQSHning «General Electric» firmasi laboratoriyalarida olmosni sun’iy tarzda olish uchun 
kerakli bo‘lgan bosim harorat sharoitlarini hosil qila oldi va natijada, tarixda ilk bora olmosni 
sun’iy tayyorlashga muvaffaq bo‘lindi. Kimyoviy nuqtai nazarda ushbu olmosning tabiiy, 
ya’ni, kondan qazib olingan olmosdan hech qanday farqi yo‘q. Shu sababli, bunday olmosni 
«sun’iy» deyishga ham til bormaydi. Lekin, baribir ularni ona tabiat emas, laboratoriya 
yaratgani tufayli, haqiqiy asl olmosdan farq qiluvchi jihatlari ham bor.
Olmos – tabiatdagi eng qattiq modda. Uning shu xususiyatidan texnikada va ishlab 
chiqarishda juda keng foydalaniladi. Chunonchi, metallarni kesish, parmalash va o‘yish 
vazifalarini bajaruvchi asboblar, masalan, sverlo, parma kabilarni tayyorlashda olmos eng 
benazir moddadir. Olmosni mayda kukun holida biror metall disk sirtiga yopishtirib kesuvchi 
disk tayyorlansa, ushbu disk istalgan materialni, jumladan eng qattiq po‘latni ham moydek 
kesadigan bo‘ladi. Kukun olmosni texnikada olmos abrazivi deyiladi. Shuningdek, olmosning 
o‘ziga ham shunday disk olmos bilan ishlov beriladi. Ya’ni, olmosni sayqallash, kesish va shakl 
berish uchun olmosning o‘zidangina foydalanish mumkin. Boshqa modda olmosga o‘tmaydi.
Tabiiyki, eng yaxshi va sof olmoslarni bunday maqsadlarga ishlatilmaydi. Chunki, 
bunday sof asl olmoslar juda qimmat bo‘ladi. Olmosning 20 xil turi mavjud va ulardan faqat 
bitta turi zargarlikda qo‘llaniladigan asl olmos bo‘lib, eng qimmat yuradi. Grafitning olmosga 
aylanish jarayoni butunlay tugamagan, ya’ni, tarkibida qoramtir grafit zarralari ma’lum 
miqdorda qolib ketgan biroz sifatsiz olmoslar yuqorida aytilgandek, texnika va sanoat 

---

51 
ehtiyojlari uchun yo‘naltiriladi. Bunday olmoslar tarkibida 2% dan 4% gacha qoldiq grafit 
mavjud bo‘ladi. Bunday olmoslarni karbonado, yoki, ba’zan bort ham deyiladi. Zargarlik 
uchun kerakli darajada tiniq va shaffoflikka ega bo‘lmasa-da, lekin, ularda ham olmosning 
qattiqlik darajasi yetarlicha saqlangan bo‘ladi va nisbatan arzon yuradigan bunday olmos 
sanoat va texnikada qo‘llash uchun ayni muddaodir.
O‘simlik tanasi suv ostida chirishi jarayonida undagi uglerodning ma’lum qismi 
vodorod bilan birikma holida uchib chiqib ketadi. Ushbu birikma molekulalari beshta atomdan 
iborat bo‘ladi. Ulardan to‘rttasi vodorod va bittasi uglerod atomi bo‘ladi.
Mazkur birikma kimyo fanida metan deb nomlanadi va u gaz holatida bo‘ladi. Metan 
odatda, suv ostida o‘simliklar chirishi ro‘y beradigan botqoq hududlari ustidagi havo muhitida 
mavjud bo‘ladi va to‘planadi. Shu sababli, uni shuningdek botqoq gazi ham deyiladi.
O‘simliklarning shunday suv ostida chirishi jarayonida hosil bo‘lgan metanning 
hammasi ham havoga chiqib ketmaydi, balki, o‘simlikdan hosil bo‘layotgan ko‘mir ichida 
qolib ketadi. Shu sababli ham, ko‘mir konlarini o‘zlashtirish jarayonida shaxtyorlar yer ostida 
ko‘mir plastlarini maydalayotganda, shaxtalarda metan gazi hosil bo‘lishi va yig‘ilib qolishi 
kuzatiladi. Bu esa juda xatarlidir. Chunki, avvalo metan nafas olish uchun yaroqsiz bo‘lib, 
nafas yetishmovchiligiga olib keladi. Qolaversa, metan – tez alangalanuvchan, yonuvchan va 
havo bilan muayyan nisbatda konsentratsiyalanganida, o‘z-o‘zidan portlash xossasiga ega. 
Shaxtyorlar metanni kon gazi ham deyishadi.
Uglerod atomlarining boshqa elementlar atomlaridan keskin farq qiluvchi muhim jihati 
shundaki, uglerod – uzun zanjir va halqalardan, hamda, zanjir va halqalar kombinatsiyasidan 
iborat molekulyar birikmalar hosil qila oladi. Boshqa elementlar esa birikmalar hosil qilishda 
ko‘p bilan bir necha o‘ntagacha atomlardan iborat uncha katta bo‘lmagan molekulalar hosil 
qila oladi xolos. Uglerod zanjirlaridan iborat molekulalar esa, yuzlab, minglab va hatto 
millionlab atomlardan iborat bo‘lishi mumkin. Faqat uglerodgina barqaror hayotiy kimyoviy 
jarayonlarni ta’minlay oladigan murakkab va yirik molekulalar hosil qila oladi. Boshqa hech 
qanday element bunday xossaga ega emas. Shu sababli ham uglerod – hayot elementi deyiladi. 
Yer biosferasidagi hayot shakli ham shu sababli uglerodli hayot shakli deyiladi.
Ba’zan, o‘simlikning chirish jarayonida uglerod va vodorodning biroz ushlanib qolishi, 
ya’ni, o‘simlik tanasini darhol tark etmay, ma’lum muddat qolib ketishi ro‘y beradi. Natijada, 
uglerod va vodorod atomlarining bir-biriga bog‘langan uzun zanjirlari va halqalaridan iborat 
ko‘plab xildagi turli birikmalar hosil bo‘ladi. Uglerod va vodoroddan iborat shunday birikmalar 
fanda gidrokarbonatlar yoki, uglevodorodlar deyiladi.
Tabiiy holatda hosil bo‘ladigan shunday uglevodorodlar ichida eng muhimi – neft 
sanaladi. XX-asr jahon energetikasi va transport yoqilg‘isining asosiy harakatlantiruvchi kuchi 
– neft bo‘lgani sir emas. U yirik davlatlar qo‘lida geosiyosiy ta’sir richagi bo‘lish bilan birga, 
butun boshli mamlakatlar va hududlar iqtisodiyotining hal qiluvchi eng muhim omili ham 
bo‘lib chiqdi. Boy neft zaxiralariga ega mamlakatlar XX-asrda keskin neft inqilobi evaziga 
birdaniga iqtisodiy qudratli mamlakatlarga aylanishdi va ularda aholi farovonligi keskin ortdi. 
Bunday mamlakatlarga asosan Yaqin Sharq va ayniqsa Fors ko‘rfazi mamlakatlarini misol 

---

52 
qilib keltirish mumkin. Bu holat va tasdiq XXI-asrning dastlabki choragi uchun ham albatta 
o‘rinlidir. Chunki, neft va umuman uglevodorod zaxiralari hamon eng muhim geosiyosiy ta’sir 
vositasi bo‘lib qolmoqda va boylik hamda, hashamatning asosiy manbaiga aylangan. 
Olimlar neft zaxiralari million yillar mobaynida suv ostida chirigan o‘simlik 
qoldiqlaridan hosil bo‘lgan degan fikrda to‘xtamga kelganlar. Neft ham ko‘mir singari 
yaxshigina yonadi va uning suyuq modda ekanligi, neftni yoqishni osonlashtiradi. Neft 
tarkibida uglevodorodlarning bir necha xili mujassamlashgan bo‘ladi va ularni fraksion 
haydash orqali o‘zaro ajratib, kerakli birikmalarga taqsimlash mumkin.
Nisbatan kichikroq molekulali uglevodorodlar pastroq haroratlarda qaynaydi; 
molekulasi kattaroq bo‘lgan uglevodorodlar qaynashi uchun esa balandroq harorat kerak 
bo‘ladi. O‘rtacharoq o‘lchamli molekulalardan avtomobillar uchun asosiy yoqilg‘i bo‘lgan 
benzin olinadi. Maydaroq molekulalardan esa pertrole-efir olinadi. U kimyoviy tozalashda 
qo‘llaniladi. Molekulasi yirikroq bo‘lgan uglevodorodlardan kerosin, mazut, motor moylari, 
vazelin va ho kazolar olinadi.
Uglevodorodlar ichida eng sodda tuzilishga ega modda bu – biz yuqorida ham qayd 
etgan metandir. Metan neft tarkibida, botqoqliklar ustidagi havoda va ko‘mir shaxtalarida 
mavjud bo‘ladi. Maishiy xo‘jalik uchun quvurlarda uzatiladigan tabiiy gazning 90% qismini 
aynan metan tashkil qiladi.
Barcha uglevodorodlar, hamda, tarkibida uglerod va vodoroddan tashqari kislorod va 
azot ham tutadigan ayrim birikmalar organik birikmalar deyiladi. Bunday nomlanishiga sabab, 
bunday molekulalar tirik organizmlar tarkibida shakllangan bo‘ladi. Biroq, 1928-yilda, tarixda 
ilk bora organik molekulani laboratoriya sharoitida turli mineral moddalardan sun’iy sintez 
qilishga muvaffaq bo‘lindi. O‘shanadan buyon, kimyogarlar organik molekulalarning minglab 
turlarini sun’iy sintez qilishga va sanoat miqyosida olinishini yo‘lga qo‘yishga ham erishdilar.
Organik birikmalardan, ya’ni, tarkibida uglerod tutadigan moddalardan ayrimlarini 
sanab o‘tamiz: shakar, kraxmal, yog‘och, zaytun moyi, ipak, paxta, neylon, selluloid, sellofan, 
qog‘oz, rezina, penitsillin, hamda shu kabi million-million organik birikmalar hamda, ularning 
uyg‘unliklarini esga olish mumkin. Barcha tirik organizmlar organik birikmalardan tashkil 
topgan bo‘ladi. Ularning esa sanog‘ining adog‘i yo‘q.
Organik birikmalarning asosiy manbai – neft sanaladi. Yana bir muhim organik – 
tarkibida 88% gacha uglerod tutadigan toshko‘mirdir.
Agar toshko‘mirni havosiz muhitda qidirilsa, uning tarkibidagi barcha ortiqcha atomlar 
va ayrim uglerod atomlari ham gaz ko‘rinishida uchib chiqib ketadi. Agar shu tarzda bir tonna 
toshko‘mir qizdirilsa, taxminan 3000 m
3