Koinotning qurilish ashyolari

inert gazlar deb nomlangan. Ba’zilar uchun esa ularning bunday xossasi xuddi asilzodalarning 
xarakterini eslatadi shekilli, mazkur gazlarga asl gazlar, yoki, nodir gazlar deb ham nom berish 
an’anasi uchrab turadi.
Ushbu gazlarning inertlik xossasi ba’zi holatlarda ularning azotdan ham foydaliroq 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Azot haqidagi bobda aytilganidek, ba’zi turdagi payvandlash ishlarini 
faqat azot oqimi ostida bajariladi. Lekin, ba’zi turdagi metallarni va qotishmalarni 
payvandlashda metall shu darajada qiziydiki, natijada u kimyoviy faol bo‘lib qolib, hatto azot 
bilan ham birikma hosil qila boshlaydi. Shunday metallarni payvandlash uchun texnikada 
geliydan foydalaniladi. Chunki, geliy hech qanday metall bilan har qanday baland haroratda 
ham birikib qolmaydi. Chunki u – o‘ta inert gazdir.
O‘zining favqulodda yengilligi boisidan geliy havo sharlarida va dirijabllarda 
vodorodning o‘rniga qo‘llanilishi ham mumkin. Albatta, geliy atomi vodorod atomidan ikki 
barobar og‘irroq; shunga qaramay, bu geliyni havo sharini osmonga ko‘tarishi uchun mutlaqo 
to‘sqinlik qilmaydi. Chunki, geliy baribir havodan naq 7 barobar yengildir. Boz ustiga, 
geliyning ko‘tarish kuchi vodorodnikidan atiga 7% kam xolos (ya’ni, geliyning ko‘tarish kuchi, 
vodorodning ko‘tarish kuchining 93% qismini tashkil qiladi).
Geliyning havo shari va dirijabllarda qo‘llanishi uchun vodoroddan o‘ta muhim bir 
afzallik jihati mavjud. Eng avvalo, eng katta afzallik shuki, geliy har qanday sharoit va har 
qanday muhitda ham umuman yonmaydi. Bu esa havo shari, yoki dirijabldagi yong‘in va 
portlash xavfini butunlay istisno qiladi. Ikkinchidan, geliy atomlarning vodorod atomlaridan 
og‘irroq ekani, havo shari matosi, yoki, dirijabl devorlari teshilib qolgan taqdirda ham, undagi 
gazning teshikdan sekinroq chiqib ketishiga omil bo‘ladi. Chunki, yengilgina vodorod gazi 
juda kichik tirqishdan ham juda tez chiqib keta olishi tayin. Geliyning aynan shunday teshikdan 
chiqib ketishi uchun esa ancha ko‘proq vaqt ketadi. Bu esa, favqulodda holat sodir bo‘lgan 
taqdirda, vaziyatni yumshatish uchun nisbatan ko‘proq vaqt zaxirasini taqdim etadi.
Lekin, yuqorida geliyning Yerda juda-juda oz miqdorda ekanini aytgan edik. Unda, 
havo shari va dirijabllarda qo‘llashga yetadigan miqdordagi ko‘p geliyni qayerdan olinadi? 
Albatta, geliy havoda ham juda-juda oz bo‘lsa-da, har holda mavjud. Lekin, havodagi geliy 
miqdori shu darajada ozki, uni deyarli yo‘q deyish ham mumkin. Havodan geliy ajratib olish 
favqulodda qimmatga tushadi.
Geliy odatda gaz va neft konlarida qo‘shimcha mahsulot sifatida katta miqdorda 
olinadi. Yer qa’ridan qazib olinadigan tabiiy gaz tarkibining taxminan 1% dan 2% gacha 
bo‘lgan qismini geliy tashkil qiladi. Tabiiy gazga yo‘ldosh tarzida chiqadigan geliyni ajratib 
olish nisbatan oson va arzon. XX-asrning 30-yillarigacha faqat AQSH janubidagi neft va gaz 
konlaridan yetarli darajada geliy olinar edi va shu sababli, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘sha yillari faqat 
AQSH «geliy mustaqilligi»ga ega davlat sanalardi. Faqat AQSHgina o‘zi uchun yetarli 
miqdorda geliy ishlab chiqarib, dirijabllarni geliy bilan to‘ldirishni uddalardi. Ortgan geliy esa 
boshqa mamlakatlarga sotilardi. Bu esa, AQSH hukumatiga geliy savdosidan mo‘maygina 

---

41 
daromad keltirish bilan birga, shuningdek, geliy oldi-sottisidan siyosiy ta’sir vositasi (siyosiy 
richag) sifatida ham foydalanish imkonini bergan. Masalan, 30-yillarda AQSH Germaniyaga 
geliy sotishni butunlay cheklab, shu orqali Germaniyaga sanksiya qo‘ygan edi. Natijada, 
geliyga ega bo‘lmagan nemislar o‘z dirijabllarini faqat vodorod bilan to‘ldirishga majbur 
bo‘lishgan. Biz bilgan «Gindenburg»ning fojiali qismatining sabablaridan biri ham aslida shu... 
Lekin, dirijabllarni geliy bilan to‘ldirish ham baribir AQSHning o‘zi uchun ham 
kutilgan samarani bermadi va geliyli dirijabllar baribir asosiy havo transportiga aylanmadi. 
Chunki, geliy o‘ta yengil bo‘lgani sababli, u bilan to‘ldirilgan dirijabllarni shamol chayqab 
tashlar va uchirib ketar edi. Natijada, geliy to‘ldirilgan havo shari yoki dirijabl 
deformatsiyalanib, pachoqlanib ketardi. Buning natijasida esa katta falokatlar ham sodir 
bo‘lgan.
Geliy bizga ma’lum gazlar ichida eng qiyib eruvchan gazdir. U azotdan teng barobar 
qiyinroq eriydi. Shu sababli o‘ta chuqur tubliklarga sho‘ng‘iydigan g‘avvoslar maxsus 
ballonlarda 20% kislorod va qolgan 80% geliydan iborat gaz aralashmasi bilan nafas oladilar. 
Sezganingizdek, ularda oddiy havo emas, balki, azot o‘rniga geliy qo‘llanilgan bo‘ladi. Geliy 
va boshqa inert gazlar nafas olish uchun yaroqsiz bo‘lib, shu bilan birga, zaharli ham emas.
Shu sababli ham g‘avvoslar qo‘rqmay azot o‘rniga geliy to‘ldirilgan ballonlar bilan 
sho‘ng‘iyveradilar. Sababi, geliyning suyuqliklarda deyarli erimasligidadir. Siz azot haqidagi 
bobda, azotning qonda erishi va agar odam katta bosim ostidagi chuqur suv ostiga 
sho‘ng‘igandan keyin keskin tezkor yuqoriga ko‘tarilsa, kesson kasalligiga olib kelishi, ya’ni, 
tanada qon qaynashiga sabab bo‘lishini o‘qigan bo‘lsangiz kerak. Geliy esa qonda unchalik 
erimaydi. Shu sababli, geliyli ballondan nafas olgan g‘avvos qonida va to‘qimalarida juda oz 
geliy to‘planadi va mabodo g‘avvos keskin tezlik bilan suv yuzasiga ko‘tarilsa ham, geliy 
azotchalik shiddat bilan ajralmaydi va g‘avvos hayotiga katta xatar tug‘dirmaydi.
Ustiga-ustak, kislorodli-geliyli aralashma kislorod-azot aralashmasidan, ya’ni, oddiy 
havodan birmuncha yengil bo‘ladi. Shu sababli, bunday aralashmadan nafas olish va nafas 
chiqarish ham ancha yengil bo‘lib, o‘pkalardan nisbatan kamroq kuchanish evaziga, o‘sha 
keraklikcha kislorodga ega bo‘lish imkonini beradi. Bu faqat tublikka sho‘ng‘iydigan 
g‘avvoslarga foydali jihat deb o‘ylasangiz – xato qilasiz. Nafas yo‘llari kasalliklariga duchor 
bo‘lgan bemorlarga ham, ayniqsa, nafas siqishidan aziyat chekayotgan astmatiklarga aynan 
geliy-kislorod aralashmasidan nafas beriladi. Hushsiz yotgan odamga ham tabiiy nafas olishni 
yengillashtirish uchun geliy-kislorod aralashmasi uzatiladi.
Geliy shuningdek aerodinamik quvurlarda ham qo‘llaniladi. Uning o‘ta yengilligi 
sababidan, samolyotlarni geliy oqimida sinovdan o‘tkaziladi. Albatta, geliy qimmat gaz 
sanaladi. Lekin, uni o‘ta yuqori tezliklargacha tezlatish juda oson, Shu sababli ham 
aerodinamik sinovlarda unga yetadigan yordamchi yo‘q.
Bayram kunlari odamlar gavjum joylarda sotiladigan sharlarni ham ba’zan geliy bilan 
to‘ldirishadi.

---

42 
Siz jahonda nisbatan keng tarqalgan harorat o‘lchov birliklaridan xabardor bo‘lsangiz 
kerak. AQSHda asosan Farengeyt shkalasidan foydalaniladi. Dunyoning deyarli boshqa 
hamma mamlakatlarida Selsiy shkalasi qo‘llaniladi. Selsiy shkalasiga ko‘ra, muzning erishi 
(yoki suvning muzlashi) – nol daraja (0 ℃) va suvning qaynashi yuz daraja (100 ℃) deb 
belgilanadi. Bu shkalaga ko‘ra, xona harorati o‘rtacha 20-25 ℃ bo‘lsa, odam tanasi harorati 
esa 36,6 ℃ bo‘ladi.
Selsiy shkalasining bir darajasi Farengeyt shkalasining bir darajasidan 1,8 marta katta 
bo‘ladi. Butun dunyoda, hatto AQSHda ham olimlar faqat selsiy shkalasidan foydalanishadi.
Siz yaxshi bilasizki, barcha moddalar tarkibidagi molekulalar to‘xtovsiz harakatda, 
aytaylik, vibratsiya holatida bo‘ladi. Harorat qanchalik baland bo‘lsa, demak, molekulalarning 
harakati ham shunchalik tezkor bo‘ladi. Harorat past bo‘lsa, demak, molekulalar shunga 
muvofiq sekinroq va sust harakatlanayotgan bo‘ladi. Lekin, shunday harorat darajasi bo‘lishi 
mumkinki, unda har qanday modda tarkibidagi har qanday molekulalar ham harakatdan 
to‘xtashi mumkin. Shunday darajada past harorat bo‘lishi mumkinmi?
Albatta, nazariy jihatdan bu imkonli narsa. Har qanday molekula ham o‘z harakatini 
to‘xtatadigan harorat darajasini ilm-fanda mutlaq nol daraja deyiladi. Bu tabiatda bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan eng past harorat darajasidir. Selsiy shkalasi bo‘yicha oladigan bo‘lsak, mutlaq 
nol daraja bu - ‒273,15 ℃ darajaga to‘g‘ri keladi. Ushbu shkala mutlaq harorat shkalasi 
deyiladi. Uni shuningdek, mazkur sohaning eng birinchi va asosiy tadqiqotchisi bo‘lgan ingliz 
fizigi lord Kelvin sharafiga, kelvin shkalasi ham deyiladi. Kelvin shkalasida ham, ya’ni, mutlaq 
shkaladagi darajalar ham selsiy shkalasidagi darajalar bilan teng. Mutlaq shkala bo‘yicha 
muzning erish harorati 273 darajani tashkil qilsa, suvning qaynashi 373 darajada sodir bo‘ladi. 
Xona harorati 298 daraja, tana harorati esa 309,6 daraja bo‘ladi.
Geliy atomlari boshqa element atomlariga ham, o‘zi singari geliy atomlariga nisbatan 
ham shu darajada loqaydki, geliy gazini suyuq holatga o‘tkazish uchun ularni harakatdan 
butunlay to‘xtatadigan darajada favqulodda past harorat talab etiladi. Insoniyatga ma’lum 
moddalar ichida eng qiyin suyuqlanadigan, ya’ni, suyuq holatga o‘tkazish eng mushkul bo‘lgan 
modda aynan geliy sanaladi. Masalan, har qanday molekulyar harakat to‘xtaydigan darajani 
mutlaq shkalaning nol darajasi deb olsak, mutlaq shkala bo‘yicha kislorod 90 darajada 
suyuqlanishi ma’lum bo‘ladi. Azot yana ham past haroratda suyuqlanadi va uning suyuq 
holatga o‘tishi uchun kelvin shkalasi bo‘yicha 78 daraja kerak bo‘ladi. Vodorod bilan esa bu 
ish yanada murakkab. Uning suyuqlanishi uchun favqulodda past, ya’ni, 20 daraja kelvin kerak 
bo‘ladi. Lekin, geliy undan ham qaysar. Geliyning suyuqlanishi uchun mutlaq noldan atiga 4 
daraja yuqori harorat shart! Ya’ni, geliy mutlaq shkala bo‘yicha 4 daraja sharoit hosil 
qilingandagina suyuqlanadi. Uning qattiq holatga o‘tishi esa mutlaq noldan atiga 1 daraja 
haroratda sodir bo‘ladi. Boz ustiga, buning uchun favqulodda katta bosim ham kerak bo‘ladi.
Agar, geliyni suyuq holatga o‘tkazishni uddalasangiz, u bilan juda-juda g‘alati narsalar 
sodir bo‘layotganini ko‘rasiz. Geliy suyuqlanadigan haroratda simob va qo‘rg‘oshin singari 
metallar o‘zining elektr tokiga qarshilik qilish xossasidan butunlay mosuvo bo‘ladi. Shunday 
sharoitda, ularga berilgan elektr toki, ular orqali hech qanday qarshiliksiz, beto‘xtov 

---

43 
harakatlanishi mumkin. Lo‘nda qilib aytganda, geliy suyuqlanadigan haroratda ushbu 
metallarda o‘ta o‘tkazuvchanlik xossasi paydo bo‘ladi. Lekin, o‘ta o‘tkazgichlarga keragidan 
ziyod tok berib yuborilsa, ular o‘zining mazkur xossasini yo‘qotadi. 
Elektr muhandislari va fiziklar tomonidan, geliy suyuqlanadigan haroratda ishlashi 
uchun maxsus o‘tkazgich simlar tayyorlangan. Ularning qalinligi odam soch tolasi ingichkaligi 
darajasida bo‘lib, mazkur simlar suyuq geliy haroratida o‘ta o‘tkazuvchanlik effektini o‘chirib 
va yoqib turishi mumkin. Bunday maxsus simlar texnikada kriotronlar deb nom olgan. Lekin, 
bunday elektrotexnikaning, ya’ni, kriotronlarning ishlashi uchun albatta suyuq geliy darajasi 
zarur.
Geliy suyuqlanadigan darajada nafaqat bu kabi metallar, balki geliyning o‘zi ham 
g‘alati xossalarni namoyon qila boshlaydi. 2,2 kelvin darajasida turgan geliyni olimlar alohida 
nom bilan, ya’ni, geliy II nomi bilan ataydilar. Geliy II boshqa istalgan moddadan ko‘ra tezroq 
jadallik bilan issiqlik o‘tkaza oladi. Shuningdek, bu holatdagi geliy har qanday idish devorlarini 
tashkil qilib turgan atom va molekulalar orasidan ham o‘tib keta oladi. Go‘yoki, bunday geliy 
yo‘lidagi har qanday to‘siqni ko‘rdim demaydi va unga yo‘lida hech qanday to‘g‘anoq yo‘qdek 
taassurot uyg‘onadi. Boz ustiga, stakanga quyilgan suyuq geliy II stakan devorlaridan xuddi 
devor yo‘qdek oqib chiqish bilan birgalikda, o‘ta g‘alati tarzda, idish bo‘ylab yuqoriga oqishi 
sodir bo‘ladi. Tasavvur qilyapsizmi? Suyuqlik yuqoriga oqsa-ya?! Suyuq geliyning mazkur 
xossasi fanda o‘ta oquvchanlik deyiladi. Geliyning mazkur g‘ayrioddiy xossalari olimlarni 
qattiq qiziqtirib qo‘ygan. Ushbu fenomenni izohlash uchun esa, kimyogarlar va fiziklar bir-
biridan o‘tkir yangi-yangi nazariyalar barpo etishgan edi. Geliyning suyuq holati uchun o‘ta 
oquvchanlik va o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisalarning nazariy asoslarini buyuk fizik olim Lev 
Landau ochib bergan edi. Nazariyada albatta kvant fizikasiga murojaat etilgan.
Geliy guruhiga mansub boshqa inert gazlardan dastlabkisi 1894-yilda ingliz fiziklari 
lord Reley hamda, ser Uilyam Ramzay tomonidan kashf qilingan edi. Bu davriy jadvaldagi 18-
raqamli element – argon edi. Aslida argonni undan naq bir asr avval Genri Kavendish ham 
kashf qilishi mumkin edi. Kavendish elektr toki ta’sirida havodagi azot va kislorodni o‘zaro 
birikishga majbur qilmoqchi edi. Shunday tajribalari orqali u havoning arzimas kichik bir qismi 
har qanday holatda ham birikma hosil qilmayotganini payqagan edi. Lekin, Kavendish bu 
aslida yangi kimyoviy element ekanini xayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak.
Oradan yuz yil muddat o‘tib, lord Reley havoda azotdan ham kisloroddan ham og‘irroq 
bo‘lgan, lekin, umumiy hajmning juda-juda kichik hajmini egallaydigan, shu sababli, deyarli 
sezilarsiz gaz mavjudligini aniqladi. Bu gazni alohida, sof tarzda ajratib olish uchun u va 

---

44 
hamkasbi Ramzay birgalikda avvaliga havoni suyultirib, keyin esa, suyuq havoni sinchkovlik 
bilan fraksiyalarga ajratib chiqishgan. Shu usul orqali ular argonni kashf qilishgan edi. Ular 
mazkur gazga bunday nom qo‘yishganiga sabab, argon ham geliy singari boshqa elementlar 
bilan birikma hosil qilmasligi bo‘lgan. Buni olimlar mazkur gazning nofaol ekani, ya’ni, 
«dangasa», yoki, «erinchoq» ekani bilan bog‘lashgan. «Argon» nomi yunon tilida aynan shu 
ma’nolarni bildiradi (uni shuningdek, «qaysar» deb ham tarjima qilish mumkin).
Inert gazlar ichida eng keng tarqalgani bu aynan argondir. U havoning deyarli 1% 
qismini tashkil qiladi. Argon juda inert gaz bo‘lgan sababli, uni cho‘g‘lanma lampalarni 
to‘ldirishda va metallarni payvandlash ishlarida azot o‘rniga qo‘llanishga o‘tilgan.
XIX-asrning eng so‘nggi yillarida Uilyam Ramzay havodan yana uchta boshqa inert 
gazlarni (asl gazlarni) ham kashf qildi. Ulardan birinchisi, davriy jadvaldagi 10-raqamli 
element – neon bo‘lgan. Ushbu nomni olimning 12-yoshli o‘smir o‘g‘li taklif qilgan bo‘lib, 
uning ma’nosi yunon tilida «yangi» degani bo‘ladi. 36-raqamli elementni esa olim «kripton» 
deb nomlagan. Buning ma’nosi ham yunon tilidan olingan bo‘lib, «maxfiy», «yashirin» degan 
so‘zlarga to‘g‘ri keladi. 54-raqamli elementni esa Ramzay «notanish» deb nomlagan. Bu 
so‘zning yunonchasi «xenon» bo‘lib, u davriy jadvaldagi biz bilgan ksenon elementidir.
Inert gazning atomi qanchalik murakkab tuzilgan bo‘lsa, uni suyuq holga keltirish 
shunga yarasha osonroq bo‘ladi. Neon suyuqlanishi uchun vodorodnikidan biroz yuqori, ya’ni, 
mutlaq shkala bo‘yicha 27 daraja harorat kerak bo‘ladi. Argon 87 K daraja suyuqlanadi. 
Kripton mutlaq shkala bo‘yicha 120 darajada, ksenon esa 166 darajada suyuqlanadi. Men 
davriy jadvaldagi 86-raqamli element haqida bu o‘rinda to‘xtalib o‘tirmayman. U eng 
murakkab tuzilishga ega bo‘lgan, boz ustiga radioaktivlik xossasiga ega inert gaz bo‘lib, u 
haqidagi hikoya kitob oxirrog‘idan o‘rin olgan.
Argondan boshqa inert gazlar ancha noyob gazlar bo‘lib, ular tabiatda juda kam 
uchraydi. Lekin, havoni suyultirish orqali ushbu gazlarni kerakli miqdorda olish mumkin. Bu 
gazlarni qo‘llash sohasi unchalik ham keng emas. Lekin, ular qo‘llaniladigan qiziqarli sohalar 
mavjud. Masalan, ularni uzun shisha quvurlarga to‘ldirib, keyin ushbu gaz to‘ldirilgan shishaga 
elektr zaryadi berilsa, mazkur gazlar ajoyib ranglar bilan tuslanib, rang-barang nur taratadi. 
Xususan, neon gazi to‘ldirilgan shunday lampalar yorqin qizil-zarg‘aldoq yog‘du beradi. Siz