Koinotning qurilish ashyolari

bessemer pechi (yoki, bessemer konverteri) deyiladi. Bessemer pechlarining eng asosiy 
xususiyati – ularda temir rudasi tarkibidagi fosfor, oltingugurt va boshqa keraksiz aralashmalar 
maksimal chiqarib tashlanadi va keyin kerakli miqdorda uglerod va ba’zi boshqa elementlar 
bilan boyitiladi.

---

99 
Barcha temir navlari orasida ishlov berish va toblash orqali kerakli darajadagi pishiqlik 
va puxtalikka yetkazish qulayligi borasida po‘lat birinchi o‘rinda turadi. Bunda temir avvaliga 
qizarib, chog‘ holatiga kelgunicha qizdiriladi va so‘ngra uni birdaniga sovuq (muzdek) suvga 
solinadi. Mazkur jarayon metallurglar tilida «metallni bo‘shatish» deyiladi. Po‘latning 
pishiqlik va qattiqlik borasidagi muayyan xususiyatlari, uni tayyorlash jarayonida temirning 
qanday toblangani va tarkibida uglerod qancha miqdorda qo‘shilgani bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Agar po‘lat tarkibida uglerod miqdori 0,2% dan kam bo‘lsa, u kam uglerodli po‘lat deyiladi. 
Bunday po‘lat xossalariga ko‘ra cho‘yanga o‘xshab ketadi va juda arzonligi tufayli, hozirda 
deyarli cho‘yanning o‘rnini egallab bo‘lgan. tarkibida 0,2% dan 0,6% gacha uglerod tutadigan 
po‘latni konstruksion po‘lat deyiladi. Qurilish uchun ishlatiladigan metall balkalar, ko‘priklar 
va boshqa inshootlarning metall asoslari va metallokonstruksiyalar aynan shunday po‘latdan 
quyiladi. Po‘lat navlari ichida eng pishiq va qattig‘i instrumental po‘lat deyiladi. Instrumental 
po‘latda 1-1,5% uglerod mavjud bo‘ladi. Mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi metall 
detallari, turli muhandislik ish qurollari va tig‘li kesish asboblari shunday navli po‘latdan 
tayyorlanadi.
Po‘latning xossalari shuningdek, temir va ugleroddan tashqari, unga boshqa 
qo‘shimchalarning qo‘shilganligi va ularning nisbati bilan ham belgilanadi. Hozirda jahon 
bozorida po‘latning yuzdan ortiq navlari mavjud. Butun dunyo bo‘ylab har yili millionlab tonna 
po‘lat ishlab chiqariladi. Avtomobilsozlik sanoati jahon po‘lat ishlab chiqarishining deyarli 
20% qismini iste’mol qiladi. Ishlab chiqarilgan po‘latning qolgan qismi esa, asosan, 
mashinasozlik, temir yo‘l qurilishlari va qurilish sohalariga yo‘naltiriladi. Hozirda insoniyat 
po‘latdan shu darajada keng foydalanmoqdaki, tarixchilar hozirgi davrni qo‘rqmay po‘lat davri 
deyish mumkin deb ta’kidlashmoqda.
Zamonaviy dunyoda po‘lat odamzot hayotini shu darajada o‘zgartirib yuborganki, 
endilikda sivilizatsiyamizni usiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Xususan, barcha yirik shaharlardagi 
osmono‘par bino va inshootlar aynan po‘lat tufayli shu maqomda qad rostlashgan. Avvallari 
binolar asosan yog‘och va g‘ishtdan qurilgan zamonlarda, bino balandligi bir necha qavatdan 
ortishi mumkin emas edi. Chunki, bunda bino og‘irligi uning asosiga quyilgan poydevorni 
(fundament) pachoqlab tashlardi. Hozirda yuzlab qavat balandlikka ega bino va inshootlar 
istisnosiz ravishda faqat po‘lat karkas asosiga quriladi. Po‘lat asosida qurilgan binolarda tashqi 
qoplamani oynavand qilishi orqali yanada jozibador va shu bilan birga yengil qilish urfga 
kirmoqda.
Po‘lat shunchaki mustahkam bo‘lib qolmay, balki, ajoyib elastik xossaga ham ega. 
Agar po‘latga tashqi omillar ta’sir qilishi natijasida u egiladigan bo‘lsa, o‘sha ta’sir kuchi yo‘q 
bo‘lishi bilan, po‘lat yana o‘z holiga qaytadi. Shu sababli ham, me’morlar yuzlab qavatli 
osmono‘par binolarni shamol va zilziladan qo‘rqmay bunyod etishadi. Insoniyat aynan po‘lat 
tufayligina osma ko‘priklar va boshqa murakkab me’moriy-muhandislik yechimlarini barpo 
eta olmoqda. Xulosa qilib aytganda, qayerdaki pishiqlik va mustahkamlik zarur bo‘lsa, o‘sha 
joy uchun po‘latdan o‘tadigan metall boshqa yo‘q. Boz ustiga, u eng arzon metall hamdir. 
Biroq, ushbu eng pishiq va eng arzon metallning ham o‘ziga yarasha ayrim 
kamchiliklari mavjud. Bunday kamchiliklardan eng jiddiysi – uning kislorod bilan osongina 

---

100 
birikib qolishidir. Kislorod bilan birikish reaksiyasi ba’zi navlarda juda tez, ba’zilarda esa 
birmuncha sekin kechishi mumkin. Oddiy xalq tilida bu jarayonni zanglash deyiladi. Ya’ni, 
temir buyumlar va konstruksiyalar nam havo ta’sirida zanglab qoladi. Bunda, temir suv va 
kislorod bilan birikib, temir gidrat oksidi hosil qiladi.
Afsuski, zang bu – kukun ko‘rinishida uqalanadigan modda bo‘lib, u temirni himoya 
qilmaydi; aksincha, qatlam-qatlam tarzida ko‘chib-ko‘chib, temirni yemirib boradi. Shu 
sababli, ham temir va uning navlarini, ayniqsa po‘latni maxsus himoya qatlami bilan ta’minlash 
kerak bo‘ladi. Buning uchun odatda po‘lat konstruksiyaning sirti maxsus bo‘yoqlar bilan 
bo‘yaladi. Har yili zanglash tufayli dunyo bo‘yicha millionlab tonna temir yaroqsiz holga kelib 
qoladi. Zanglagan detallarni almashtirish uchun yana shuncha po‘lat sarf-xarajat qilinadi. Bu 
esa, ulkan miqdordagi iqtisodiy zarar va qo‘shimcha xarajat demakdir. 
Garchi, zang har yili shuncha katta ziyon keltirayotgan bo‘lsa hamki, lekin undan naf 
chiqadigan ayrim sohalar ham mavjud. Masalan, zangni alyuminiy qirindilari bilan 
aralashtirilsa, termit deb nomlanuvchi modda olinadi. Ushbu aralashma qizdirilsa, alyuminiy 
va temir oksidi o‘zaro reaksiyaga kirishadi va jarayonda ko‘p miqdorda issiqlik energiyasi 
ajralib chiqa boshlaydi. Reaksiyadagi harorat 3000 ℃ gacha boradi. Termitdan payvandlash 
ishlarida foydalaniladi. Masalan, temiryo‘l ustalari relslarni payvandlashda termitdan 
foydalanishadi.
Siz albatta temir haqida gap ketganda, uning magnitga tortilishini yodga olasiz. Maqola 
davomida hali bu xossa haqida gap ochilmaganiga ham hayron bo‘layotgandirsiz. Ha, payt endi 
keldi. Temir – metallar ichida magnetizm xossasiga ega bo‘lgan eng asosiy metalldir. 
Shuningdek u magnit xossasi eng kuchli bo‘lgan metall bo‘lib, magnit haqida eslanganda, 
birinchi bo‘lib temir yodga olinishi bejiz emas. Magnetizm bu – energiyaning bir ko‘rinishi 
bo‘lib, u energiyaning yana boshqa bir ko‘rinishi – elektr bilan doimo birga yuradi. Ichidan tok 
oqib o‘tayotgan istalgan o‘tkazgich sim magnit xossasiga ega bo‘ladi va unga temir bo‘laklari 
yaqinlashtirilsa, sim va temir bir-biriga tortiladi. (Nima uchun o‘tkazgich sim aynan temirni 
tortishi, boshqa metallarni esa tortmasligi hali-hanuz ilm-fan oldidagi jumboqlardan biridir). 
Agar, ichidan tok oqib o‘tayotgan simlarni g‘altak shaklida o‘rab chiqilsa, unda har bir 
o‘ralgan tola, o‘ziga teginib turgan qo‘shni tolaning magnit kuchini yanada kuchaytiradi va 
natijada, g‘altakka o‘ralgan simning magnit kuchi, aynan shunday uzunlikdagi to‘g‘ri tortilgan 
simning magnit kuchidan ancha kuchli bo‘lib qoladi. Agar, shunday tarzda, simni temir o‘zak 
atrofida o‘rab chiqilsa, natijada temir o‘zakli g‘altak hosil bo‘ladi. Bunday g‘altak kuchli 
elektromagnit xossalarga ega bo‘lib, elektrotexnikada juda keng qo‘llanadi.
Temir o‘zakli g‘altakning magnit kuchi o‘sha temir o‘zakning uchlarida, boshqacha 
aytganda, qutblarida eng kuchli bo‘ladi. Shu sababli ham, temir bo‘laklari aynan qutblarga 
ko‘proq tortiladi. Temirning ushbu kuchli elektromagnit xossasidan, temir va po‘latni 
ko‘tarishda, metallolom tashishda ko‘tarma kuch sifatida foydalaniladi. Elektromagnit kuchi 
metallurgiya va metallolom korxonalarida tonnalab metallni joydan-joyga ko‘chirishda va 
yuklashda asosiy vosita sanaladi.

---

101 
Albatta, temir va magnitning o‘zi, hamda, elektr o‘tkazayotgan simlardan tashqari, 
boshqa ko‘plab moddalar ham magnit xossasiga ega. Lekin, boshqa moddalarning magnit 
xossasi deyarli sezilarsiz bo‘lgan uchun, ular haqida biz ham deyarli bilmaymiz.
Po‘latning aksariyat navlarida atomlarning erkin harakati sof temirnikichalik bo‘lmay, 
balki, birmuncha cheklangan bo‘ladi. Ya’ni, po‘latning atomlari muayyan tartibda joylashgan 
bo‘lib, ularga elektr ta’sir qilganda ham va tok ta’siri o‘chirilganda ham bir xil tartibda 
qolaveradi. Shu sababli, bunday po‘latdan tayyorlangan magnitni doimiy magnit deyiladi. 
Ko‘pchiligimizga yaxshi tanish bo‘lgan taqasiman o‘yinchoq magnitlar aynan shunday 
po‘latdan yasaladi. Magnit kuchi nisbatan past va sezilarsiz bo‘lgan moddalar paramagnitiklar 
deyiladi. Temir va boshqa kuchli magnitlar esa ferromagnetiklar deyiladi.
Biz maqola avvalida tilga olgan magnetit temir rudasi shuningdek magnit temiri ham 
deyiladi va u tabiiy magnit manbasi sanaladi. Temirning magnit xossasi ilk bora qadimgi 
Yunonistonning Magneziya tog‘li hududida yashagan odamlar tomonidan o‘rganilgan va 
foydalanila boshlangan edi (shuningdek magniy va marganets elementlari nomi ham aynan shu 
hudud nomi bilan bog‘liq).
Umuman olganda, bizning butun boshli sayyoramizning o‘zini ham ulkan magnit 
bo‘lagi singari tasavvur qilishimiz mumkin. Kompas orqali dunyo tomonlarini aniqlash ham 
Yerimizning aynan shu magnit xossasidan foydalanish evaziga amalga oshadi. 
O‘rta asrlarda tashqi ko‘rinishidan temirga 
o‘xshash, lekin, xossalari keskin farq qiluvchi yana 
ikki metall nemis konchilarini toza xunob qilar edi. 
Temir deb o‘ylab olingan rudadan temirga mutlaqo 
o‘xshamaydigan metall chiqib kelgani uchun, nemis 
konchilari uni yer ostida yashovchi yomon pakana 
odamchalar - gnomlar sehrlab qo‘ygan va shu 
sababli yaroqsiz bo‘lib qolgan temir deb o‘ylashgan. Nemislar pakana odamni, shuningdek 
gnomlarni kobold deb atashgan. Aynan shu atama orqali davriy jadvaldagi 27-raqamli element 
– kobaltga nom berilgan. Yana bir shunga o‘xshash «yaroqsiz» metallni konchilar 
«kupfernikel» deb atashgan. Bu so‘zning ma’nosi «shayton misi» degani bo‘lib, keyinchalik 
uning tarkibidagi nikel so‘zi 28-elementga biriktirilgan. Kobaltni ilk marta 1735-yilda Georg 
Brandt tomonidan sof holda olingan bo‘lsa, nikelni esa, 1751-yilda Aksel Frederik Kronstedt 
tomonidan olingan.
Kobalt va nikel avvallari konchilarni xunob qilganini aytib o‘tdik. Temirning o‘zi ham 
ba’zan odamlar bilan shunday «hazillashib» turardi. Xususan, tabiatda keng tarqalgan temir