Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti "boshqaruv hisobi"

10-MAVZU: КОРХОНАЛАРДА ХАРАЖАТЛАРИНИ ХИСОБГА ОЛИШ 
УСЛУБЛАРИНИ АНИКЛАШ 
REJA: 
1. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining maqsadi va vazifalari 
2. Xarajatlarni turkumlash 
3. Ishlab chiqarish xarajatlarining dastlabki va yig‘ma hisobi 
4. Turli mulk shakllari mavjud sharoitda xarajatlarni hisobga olish 
tannarx hisoblashishning usullari 
5. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash va hisobga olish 
1. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining maqsadi va vazifalari 
Hozirgi paytda turli-tuman mulk shakllari paydo bo‘lmoqda, davlat mulki 
xususiylashtirilmokda, xissadorlik jamiyatlari hamkorligidagi korxonalar, kichik 
korxonalar vujudga kelmokda. Shu kabi jamiyatimizdagi o‘zgarishlar, faoliyatlar 
tubida bir maqsad turibdi, bu - foyda olish. Tabiiyki, har bir korxona foyda olishni 
ko‘paytirish yullarin izlab topishga xarakat qiladi. Foydani kanday bo‘lishiga esa 
xarajatlar hajmi bevosit ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun xarajatlarni hisobga olish 

---

hamda mahsulot tannarxin kalkulyatsiya qilish korxona moddiy resurslari va 
boshqa xarajatlari ustidan kanda nazorat urnatishga yordam beradi. 
Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari deb, mahsulotni ishlab chiqarish bila 
bog‘liq xarajatlarga aytiladi. Ularga xom-ashyo, material, yokilg‘i, amortizatsiya 
ajratma ishchi-xizmatchilarga ish haqi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq 
boshqa xarajatlar kiradi. Agar bir xil mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq 
xarajatlarning jam summasini ishlab chiqarilgan mahsulot soniga taqsimlasak ishlab 
chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxini topamiz. Tannarx ko‘rsatkichi 
korxona faoliyatida muhim sif; ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. U kancha past 
bo‘lsa, ishlab chiqarish rentabelligi shuncha yuqori bo‘ladi. Tannarxga 
korxonaning hamma xarajatlari qo‘shilmaydi, ba’zi xarajatlari boshqa manbalar 
hisobidan qoplanadi. Masalan, foyda hisobidan dsh xarajatlari qoplanadi. 
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyatsiya moddalari 
bo‘yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot 
turlari buyi buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda 
mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish 
bilan bog‘liq xarajatlarni o‘z vaqtida, to‘laligicha va haqkoniy aniqlash, shu bilan 
birga ayrim mahsulotlarning haqikiy tannarxini hisoblashish hamda korxona 
resurslari va pul mablag‘laripi ishplatilishi ustidan nazoratni o‘rnatishdir. 
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda buxgalteriya hisobi islohotini
amalga oshirish eng asosiy masalalar bo‘yicha o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. 
Avval 1992 yilda keyinchalik 1999 yilda «Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab 
chiqarish va comi xarajatlari tarkibi uamda moliyaviy natijalarni shakllantirish 
tartibi to‘g‘risida»gi Nizomnig qabul qilinishi mamlakatimiz buxgalteriya hisobida 
tubdan o‘zgarish bo‘lishiga sabab buldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, 
korxonaning hisobot davridagi foydasi bilan bog‘liqligidan kelib chiqib taqsimlashni 
belgilab berdi. Bunday taqsimlash bozor iktasodiyoti xususiyatlaridan kelib 
chiqadi va u bizning buxgalter 
hisobi tizimimizni xalkaro miqiyosda qo‘llanilayotgan «Direkt-kosting» 
hisob tizimiga 
ancha 
yaqinlashtirdi. 
Xarajatlar 
hisobining 
aynan 
shu 
tizimga 
yaqinlashtirilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi bajarishi kerak 
bo‘lgan vazifalardan kelib chiqdi. Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida 
buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi tegishli foydalanuvchilarni tegishli axborot 
bilan ta’minlashdir. Foydalanuvchilarni ichki va tashqi guruxga bo‘linishi esa 
buxgalteriya hisobining moliyaviy hamda boshqaruv Hhiobigas bo‘linishiga 
olib keladi. Xarajatlar haqidagi ma’lumotlar, birinchi navbatda, korxona 
faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun zarurdir, ya’ni: