Kompyuter falsafasi

Ratsionallik – bu inson aqlini bilishning va kishilar xulq-atvorining asosi deb hisoblovchi falsafiy tushuncha. Ratsionallikka ko‘ra, ilmiy (ya’ni obyektiv, umumiy, zaruriy) bilimga bilishning manbai va uning haqiqiyligi mezoni — aql vositasidagina erishiladi.
Fan rivojlanishining asosiy omili sifatida ratsionallik muhim o‘rin egallaydi. Chunki ratsionallikka tayanib harakat qilish fanning ham falsafaning ham yutug‘idir. Inson rivojlanishi, uning faoliyati asosan fan bilan bog‘liq ekan, fan ratsionallikning eng yuqori bosqichi hisoblanib, uning rivojlanishi bir tomondan qaraganda texnika va texnologiyalarning asosi bo‘lib, jamiyat ilmiy-texnik taraqqiyotining sababchisidir. Fan ratsionallikka asoslangan holda ilmiy bilim olish vositasi sifatida shakllangan. Shuning uchun fan ijtimoiy institutlar orasida spesifik xususiyatga ega.
Ratsionallik insonning har qanday bilish jarayoniga nisbatan aqliy bilishni ustun qo‘yadi. Har bir inson o‘z hayoti va faoliyati davomida maqsadga muvofiq, ratsional va reja asosida harakat qiladi. Shunday ekan ratsionallik insonning bilish jarayoni va boshqa ko‘rinishidagi faoliyatida ham hissiy bilish shakllariga nisbatan aqlni ustivor qo‘yuvchi ta’limoti bo‘lib, insonning ma’naviy, ruhiy faoliyatida barcha ashyo, narsalar, hodisalarni qanday bo‘lsa aynan ana shunday holda bilish qobiliyati, mavhum fikrlash va tushunchalar yaratish xususiyatidir.
Adabiyotlarda biz ratsionallikning quyidagicha ta’riflarini uchratamiz:
1) Ilmiy faoliyatning ratsionalligi. Falsafa va fan metodologiyasida bilish faoliyatining me’yor va ideallari, asoslash, tushuntirish va tavsiflash, me’yor va etalonlari, isbotlash me’yorlari, bilimlarni tashkil etish ideallariga katta e’tibor beriladi: 2) Ratsionallik ijtimoiy anglangan maqsadlarga yetishish va ularni muayyan ilmiy jamoa tomonidan qabul qilishning optimal normativlik, qoida, me’yor, etalon, standartlar majmuasi sifatida.
Ratsionallikka bo‘lgan qiziqishning asosi shundaki, ratsionallik tabiati bilan bog‘liq masala faqatgina nazariy bo‘lmay, balki xayotiy-amaliy masala hamdir. Chunki jamiyat rivojlanishi ijtimoiy ong, falsafa va sotsiologiyada ratsionallikka chuqur qiziqish o‘yg‘otdi.
Agar biz sezgilar vositasida hodisalar olamini aks ettirsak, sezgi bilan idrok etib bo‘lmaydigan mohiyatni aql bilan bilib olamiz. Aql bizning sezgi a’zolarimiz tashqi olamdan olgan axborotlarga asoslanib, hodisalar mohiyatini xiralashtiruvchi va yashiruvchi tashqi, tasodifiy holatlardan abstraktlashib hodisalar dunyosini tashqi, nomuhim xususiyatlar va aloqalardan xalos qiladi. Muhimni nomuhimdan farqlantira va ajrata olmaydigan sezgilardan farqli o‘laroq, aql hodisalardan hamma narsani emas, balki faqat eng muhimini, barqarorini, qonuniyatlisini oladi. Shuning uchun abstraksiyalar xissiy bilish uchun g‘oyat harakaterli bo‘lgan yorqinlik, bevositalik va yaqqollikdan mahrumdir.
Ratsional, abstrakt-mantiqiy tafakkur hodisalar olamining qonuniyatli aloqalarini bilishga imkon beradi, bu esa insonga tashqi dunyoni bemalol tushunib olish va tevarak-atrofdagi voqelik hodisalari va jarayonlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish uchun zarurdir.