Konfiguratsiya, konformatsiya, egiluvchanlik

Polimerlar (yun. polymeres — koʻp qismlardan tashkil topgan) - molekulalari 
(makromolekulalar) bir yoki bir necha turli koʻp sonli takrorlanuvchi guruhlar 
(monomer zvenolari) dan tashkil topgan yuqori molekulyar massali (bir necha 
mingdan bir necha milliongacha) kimyoviy birikmalar. Makromolekula tarkibidagi 
atomlar bir-biri bilan asosiy yoki koordinatsion valentlik kuchi vositasida bogʻlangan. 
Polimerlar tabiiy - biopolimerlar (oqsillar, nuklein kislotalar, tabiiy smolalar) 
va sintetik (polietilen, polipropilen, fenolformaldegid smolalar) polimerlarga 
bo’linadi. Polimerlar bir xil strukturali zvenolar (mas, polivinilxlorid — CH
2
CHCl—) 
yoki oʻzaro navbatlashuvchi turli xossaga ega zvenolar (sopolimer) dan tashkil 
topgan boʻladi; vinilxlorid va vinilatsetat sopolimeri bunga misol boʻla oladi. Bir 
nechta kichik oddiy molekulalarning birikishidan hosil boʻlgan polimerlar 
oligomerlar deb ataladi. Monomerning 2 molekulasi qoʻshilishidan hosil boʻlgan 
molekula dimyer deyiladi. Bunday birikmalar oʻzining xossasiga koʻra, quyi va 
yuqori molekulali birikmalar oraligʻidagi oʻrinda turadi. 
Polimerlar molekulalari polimerlanish va polikondensatlanish usullari bilan 
hosil qilinadi. 20-asrning 2-yarmidan boshlab polimerlar sintezining yangi usullarini 
ishlab chiqildi, chunonchi: a) tayyor polimerlarga biror yangi, qoʻshimcha 
monomerni kimyoviy "payvandlash". Bu tayyor polimerlar molekulasining 
faollashishiga va erkin radikallar hosil boʻlishiga yordam beradi. Bunda 
polimerlarning chiziqsimon molekulasiga polimerlanuvchi qoʻshimcha monomer yon 
tarmoqchasi "payvandlanadi"; b) ikki tayyor polimerlar zanjirini kuchli mexanik 
taʼsir ostida uzib, makromolekula boʻlaklarini biriktirib, yangi makromolekulalar, 
yaʼni "blok polimerlar" hosil qilishi. Bu usullar polimer mahsulotlarining xossalarini 
(puxtaligi, kimyoviy bardoshliligi, elektr oʻtkazmaslik va h.k.) oʻzgartirishga imkon 
beradi. 
Polimerlarning tarkibi va sintez usullariga koʻra, ulardan qattiq va elastik, 
puxta va moʻrt, issiq va sovuqqa chidamli, kimyoviy taʼsirlarga bardoshli va h.k. 
xossaga ega boʻlgan mahsulotlar olish mumkin. Mahsulot hosil qilish uchun 
polimerlarga toʻldirgichlar va boshqa moddalar qoʻshiladi. Polimerlarning muhim 
xususiyati shuki, ulardan shtampovkalash, presslash kabi oddiy usullarda buyumlar 
tayyorlash mumkin. 

---

Polimerlar dastlab murakkab boʻlmagan moddalar, ko’mir va yogʻochni qayta 
ishlash mahsulotlari (mas, fenol, formalin va boshqalar) ga asoslangan edi. 
Keyinchalik polimerlar olish uchun neftni qayta ishlash mahsulotlari, tabiiy gaz, 
qattiq yoqilgʻilarni qayta ishlash mahsulotlari, yogoch va turli oʻsimlik xom ashyolari 
chiqindilari ishlatiladigan boʻldi. Xossasining yaxshiligi va xalq xoʻjaligiga 
keltiradigan foydasining kattaligi hamda xom ashyo zaxiralarining koʻpligi 
polimerlarni keng koʻlamda ishlab chiqarishga imkon berdi. 
Polimerlar xossasiga koʻra, quyidagilarga boʻlinadi: kauchuklar — keng 
temperatura 
oraligʻida qayishqoqlik xossasini yoʻqotmaydigan polimerlar; 
plastmassalar — yuqori temperaturada yumshaydigan va keng temperatura oraligʻida 
juda puxta, qattiq, nisbatan qayishqoq polimerlar; sintetik tolalar — yuqori 
temperaturada (180-200°) yumshaydigan va shu temperaturada puxta ip boʻlib 
choʻziladigan polimerlar; lak va boʻyoqlar — yeyilishga chidamli, metall, yogʻoch va 
shishaga yopishadigan, atmosfera va mexanik taʼsirlarga chidamli polimerlar. 
Polimerlarning xossasi turlicha bo’lganligidan ular qora va rangli metallar, yogʻoch, 
tosh, suyak, shisha va boshqa o’rnida ishlatiladi. Baʼzi bir sintetik polimerlar ion 
almashuvchi smolalar, qon plazmasi oʻrinbosari sifatida, tuproqni strukturalashda va 
boshqalarda qoʻllanadi. 
a) Elementar zveno, segment, kontur uzunlik, regulyarlik. 
Polimerlar asosini monomerlar (elementar, qaytariluvchi yoki asosiy zvenolar) 
tashkil qiladi. Polimerlar asosan monomerlarni polimerlanish va polikondensatlanish 
reaksiyalari orqali birikishi tufayli hosil bo’ladi. Ayrim polimerlar, jumladan, 
poliamidlar ham polimerlanish, ham polikondensatlanish usullarida olinishi mumkin. 
Umumiy holda polimerlanish reaksiyasi zanjirli yoki pog’onali bo’ladi. Zanjirli 
polimerlanish reaksiyasi monomer molekulalarning sikllari yoki qo’sh bog’larning 
ochilishi tufayli amalga oshadi. Pog’onali sintez esa monomerlarning funkstional 
guruhlarini o’zaro ta’sirlashishi hisobiga amalga oshadi. Polimerlanish reaksiyasi 
qonuniyatlari turlicha bo’lganligidan kelib chiqqan holda, quyidagicha toifalanadi.
Zanjirli polimerlanish 
Pog’onali sintez reaksiyasi 
  
  
ozod
zanjirli 
reaksiya 
ionli
reaksiya 
polikon-
densatlanish 
pog’onali
polimerlanish 
   
kationli 
anionli 
ionkoordinatsionli 
Polimerlarda kimyoviy (kuchli) bog’lar zanjir bo’ylab asosiy bog’lanishlarni va 
fizik (kuchsiz) bog’lar zanjirlar o’rtasidagi bog’lanishlarni tashkil etadi. Bu ikki xil 
bog’lanishlar polimerga o’ziga xos fizik-kimyoviy va mexanik xossalarni, jumladan, 
yuqori darajadagi egiluvchanlik va elastiklikni, hamda plyonka va tola hosil qilish 
kabi muhim xususiyatlarni beradi 
Polimerlarda monomerlar soni (n) bir necha 10 dan to 10000 tagacha va undan 
ham ortiq bo’lishi mumkin. Monomerlar soni 25-30 tadan kam bo’lsa, u holda zanjirli 
birikma shartli ravishda oligomer deyiladi.

---

Monomer zvenolar soni polimerlanish darajasi ham deyiladi (I.1.1 jadvalga 
qarang). Monomer massasining (M