Konfiguratsiya, konformatsiya, egiluvchanlik

d -izomer l -izomer 
a a 



m 


c 

 n n 

 c 

 m 


b b 
Optik izomerlar qutblangan yorug’lik nurini qutblanish tekisligini chapga va 
o’nga aylantirish xossasiga egadir. Odatda m va n radikallar har xil bo’ladi. Bu xol 
polimerlarga optik faollik xossasini beradi.
Makromolekulada asimmetrik uglerod atomining bo’lishi stereoizomeriyali 
yoki stereoregulyar (stereotaktik) polimerlarning hosil bo’lishiga olib keladi. Maxsus 
sintez usullari yordamida izotaktik polimerlar olinadi. Ularning yon o’rinbosarlari 
zanjir bo’ylab bir tomonga joylashgan bo’ladi. Sindotaktik polimerlarda yon 
o’rinbosarlar zanjir sirtining har xil tomonida joylashadi. Shuningdek, ataktik 
polimerlar ham mavjud bo’lib, ularda yon o’rinbosarlar noregulyar ravishda 
orientirlangan bo’ladi. 
Monomerlarni birikib makromolekula hosil qilish usuli amaliy jihatdan olingan 
polimerning barcha asosiy xossalariga ta’sir etadi Tabiiy polimerlarning deyarli 
barchasining strukturasi to’g’ri ketma-ketlikda joylashgan elementar zvenolardan 
iborat bo’lib, ular yuqori kimyoviy va fazoviy regulyarlikni tashkil etadi. Masalan, 
bunday xossa sellyuloza, tabiiy kauchuk, oqsillar va nuklein kislotalarga tegishlidir 
Konformatsiya - bu zanjirli molekulaning barcha atomlarining o’zgaruvchan 
fazoviy joylashishi bo’lib, u molekulani valentli (kimyoviy) bog’lanmagan qismlarini 
o’zaro ta’sirlashishi bilan belgilanadi. Bunda, monomerlarning issiqlik harakatlari va 
boshqa xil ta’sirlar tufayli ro’y beradigan o’zgarishlarida, ularning kovalent 
bog’larini atrofidagi aylanishining erkinlik darajasini saqlab qolinadi. 
Konfiguratsiyadan farqli o’laroq, bir konformastion holatdan boshqa konformastion 
holatga o’tganda kimyoviy bog’lar uzilmaydi. Konformatsiya uchun fazoda valent 
burchaklarining doimiy miqdorga ega bo’lishi va valent bog’larining o’zgaruvchan 
orientastiyasi xarakterli xossasidir (I.1.2-rasm). Makromolekulaning monomer 
zvenolari issiqlik yoki boshqa xil harakatlar tufayli oddiy (yakka) bog’lari atrofida 
aylanish qobilyatiga egadir. Bu xossa makromolekulaning egiluvchanligi deyiladi va 
u ikki xil bo’ladi. Birinchisi termodinamik yoki muvozanatli egiluvchanlik bo’lib, 
elementar zvenolarning ichki molekulyar (mikrobroun) issiqlik harakati tufayli 
polimer zanjiri konformatsiyasining o’zgarishini ifodalaydi. Ikkinchisi kinetik yoki 
mexanik egiluvchanlik bo’lib, konformastion o’zgarishlar tashqi mexanik kuchlar 
ta’sirida amalga oshadi. 
Makromolekula konformatsiyaning barcha o’zgarishlari bir qator elementar 
aylanishlar bilan amalga oshadi. Ammo bu aylanishlar erkinligi qo’shni zvenolar yon 
guruhlarining o’zaro ta’siri tufayli cheklagandir. Aylanishlar erkin deb hisoblanadi, 
agarda tizimning potenstial energiyasini o’zgartirmay amalga oshsa. Odatda, real 
polimer zanjirida, atomlarning molekulada joylashishiga nisbatan tizimning 
potenstial energiyasi o’zgarishi har xil bo’ladi. Bu o’zgarish zanjirdagi valent 
burchaklari miqdoriga bog’liq holda bir qator minimum va maksimum qiymatlarga 
ega bo’ladi. Eng chuqur minimum nisbatan barqaror bo’lgan aylanishning trans-

---

izomeriyasiga to’g’ri keladi, qaysiki unda atomlar bir-biridan ancha uzoqroqdadir. 
Stis-izomeriyada atomlar ustma-ust joylashgan va potenstial energiya maksimumdir. 
Shuningdek, o’ralgan zanjirlarni xarakterlovchi gosh-izomeriya ham mavjud bo’lib, u 
energetik jihatdan trans- va tsis-izomeriyalar orasida bo’ladi. Minimum holatdan 
maksimumga holatga o’tish uchun zarur bo’lgan energiya aylanish faollik energiyasi 
yoki aylanish faollik to’sig’i deyiladi. 
Polimer molekulasi shakli uning segmenti va kontur uzunligiga bog’liq bo’ladi. 
Umuman olganda makromolekulaning konformatsiyasi, uning issiqlik va boshqa 
harakatlar ta’sirida ma’lum vaqtda fazoda erishgan shaklidir. Makromolekula uchun 
termodinamik jihatdan qulay shaklni egallash xarakterlidir. Odatda, bu uning tartibsiz 
o’ralgan g’ujanak-statistik g’ujanak shaklidir. Agar bu g’ujanak o’zaro ta’sirlar bilan 
qo’zg’atilmagan bo’lsa, masalan erituvchi bilan faol ta’sirlashmayotgan bo’lsa, u