Konstruktsiyalari va

a).
b).
v).
g).
3.1-rasm. Olovbardosh tarkiblarni yog‘och qurilish 
konstruksiyalarini sirtiga qoplash: a va b). Eritmani malyar 
chetkasi yordamida surtish, b).eritmaga bo‘ktirish vannasi, 
g). Olovbardosh eritmani shimdirish.
Ishlab chiqilgan olovdan himoya qiluvchi tarkiblarning olovdan 
himoya qiluvchi (yong‘inga chidamlilik) samaradorligini aniqlash 
GOST-16363-90 (NPB-251) bo‘yicha amalga oshirildi. Ushbu usul-

---

42
ning mohiyati issiqlik to‘planishiga qulay sharoitlarda yong‘in sinovi 
paytida sinovdan o‘tgan aralashmalar bilan ishlov berilgan yog‘och 
namunalari bilan massa yo‘qotilishini aniqlashdan iborat. Yong‘inga 
chidamlilik samaradorligi quyidagi formula bo‘yicha namunaning 
massasini yo‘qotish bilan aniqlandi [189; 1-4 b]. (3.2- rasm):
3.2-rasm. 1-dastlabki yog‘och namunasi, 2- olov ta’siridan 
keyingi antipiren bilan ishlov berilmagan yog‘och namunasi, 
3-sanoat antipireni ammofosning 3%-li eritmasi bilan ishlov 
berilgan yog‘och namunasi,4- 1%-li polimer antipireni bilan 
ishlov berilgan yog‘och namunasi, 5-3%-li polimer antipireni 
bilan ishlov berilmagan yog‘och namunasi, 6-5%-li polimer 
antipireni bilan ishlov berilgan yog‘och namunasi.
Sinov natijasi sifatida kamida o‘nta tajribaning o‘rtacha arifmetik 
qiymati, eng yaqin butun songa ko‘paytirildi. Olingan natijalarga 
ko‘ra, uni qo‘llashning ushbu usuli bilan sinovdan o‘tgan tarkib-
ning o‘tga chidamli (olovdan himoya qilish) samaradorligi guruhi 
tuzildi. O‘tkazilgan yong‘in sinovlari namunalarning vazn yo‘qo-
tish darajasi 9 % dan oshmasligini ko‘rsatdi. Olingan natijalar, biz 
tomonimizdan ishlab chiqilgan olovdan himoya qiluvchi tarkibni II 
olovga chidamli samaradorlik guruhiga bog‘lash mumkinligini aniq 
ko‘rsatmoqda. 
Olovdan himoya qiluvchi tarkiblar bilan ishlov berilgan yog‘och 
va uni asosidagi materiallarning yonuvchanlik guruhini aniqlash 
GOST 30244-90 bo‘yicha amalga oshirildi. 
Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, tutun gazining harorati 50 °C dan 
oshmaydi, namunalarni o‘z-o‘zini yoqish davomiyligi atigi 5-6 

---

43
soniya, uzunlik bo‘ylab zararlanish darajasi 2-3 sm, og‘irlik bilan 
zararlanish darajasi esa taxminan 10-12 % ni tashkil qiladi. Yonuv-
chanlik parametrlarining olingan eksperimental qiymatlariga qarab, 
o‘tga chidamli (olovdan himoya qilingan) yog‘och namunalarini 
G-II yonuvchanlik guruhigaga kiritish mumkin.
Shunday qilib, yong‘in xavfi ko‘rsatkichlarini baholashning ushbu 
va boshqa usullarini inobatga olgan holda, namunalarni sinash uchun 
tayyorlashda, sinovdan o‘tgan olovdan himoya qiluvchi tarkibi ni 
tayyorlash va undan foydalanish uchun TD-talablariga javob be-
radigan va qurilish maydonchasida ishlatiladigan texnologiyalarga 
o‘xshash bo‘lishi kerak bo‘lgan olovdan himoya qiluvchi tarkibni 
qo‘llash texnologiyasiga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi.
Haroratning o‘tishini o‘rganish uchun samarali usullardan biri 
bu V.A. Kargin tomonidan ishlab chiqilgan termomexanik tahlildir 
[72; 360 b]. Ushbu usul bo‘yicha biz isitish va berilgan yuk paytida 
deformatsiyaning o‘zgarishini o‘rganib chiqdik. Asosiy xususiyatlar 
polimerning tarkibi va holati, sellyulozaning oynaga o‘tish harorati 
va bu usul bilan muzlatish -220 ~ 230 °S ga teng edi.
Olovdan himoya qiluvchi tarkib yog‘och taxtalarni ishlab chiqa-
rish uchun plastifikator vazifasini bajarishi, birinchi bosish paytida 
siqilganida yog‘och tolalari qarshiligini pasaytirishi va keyinchalik 
o‘zlarining o‘zgarishi tufayli plastifikator sifatida xususiyatlarini 
yo‘qotishi aniqlandi. Olingan eksperimental ma’lumotlarning tahlili 
yog‘och plitalarini shakllantirishda olovdan himoya qiluvchi tarkib-
ning vazifasini aniqlaydi. Shunga ko‘ra biz yaratgan olovdan hi-
moya qiluvchi tarkib:
- plitalarni issiq bosishning dastlabki bosqichida yog‘och zarralari 
va tolalarni plastiklashtiradi. Yog‘och tolasi tarkibiy qismlarining 
parchalanishiga mos keladigan harorat past haroratga o‘tadi. Tarkib-
ning harakati yog‘och tolasining elastik xususiyatlarini saqlash 
uchun javob beradigan sellyuloza qismini ushlaydi;
- u tolalar orasidagi bog‘lovchi kuchlarning rivojlanishida ishtirok 
etadi, yog‘och tolasi tarkibiy qismlarining zaruriy o‘zgarishiga hissa 
qo‘shadi
- ular bilan mustahkam bog‘langan olovdan himoya qiluvchi 
kompleksni hosil qilish uchun ular bilan o‘zaro ta’sir qiladi. Eng 
yaxshisi, fosfodiefir aloqalarining shakllanishi;

---

44
- ishlash sharoitida namlash uchun issiqlik bilan ishlov berish 
paytida keyinchalik isitishga chidamli struktura bo‘lgan barqaror 
materialni olish uchun yog‘och tolasining hujayra devoridagi qoldiq 
kuchlanishlarning bo‘shashishini tezlashtiradi;
- plitalar ishlab chiqarishning oxirgi bosqichida plastiklashtiruv-
chi xususiyatlarini yo‘qotadi. Bunday holda, dastlabki holatda eriy-
digan tarkib suvda erimaydigan holatga o‘tadi. Agar tarkibning ikki-
ta funksional guruhida individual kimyoviy bog‘lanishlarning paydo 
bo‘lishi materialning mustahkamligini oshirish uchun zarur bo‘lsa, 
unda eruvchanlikning yo‘qolishi uning gigroskopikligini pasaytiradi 
va natijada yong‘inga chidamli yog‘och taxtalarning mexanik xusu-
siyatlarini boshqa asosda yaxshilaydi. Biz ishlab chiqqan olovdan 
himoya qiluvchi tarkibning ko‘p maqsadli funksiyasi uni modifikat-
siya qiluvchi tarkibiy qism sifatida ko‘rib chiqish uchun asos bo‘lib 
xizmat qiladi, bu esa yog‘och-qipiqli plitalarning hosil bo‘lish jaray-
onini o‘zgartiradi va bosimni pasaytiradi. Uning yumshatish effekti 
termomexanik usul bilan isbotlandi [72; 360 b]. Tarkibida 28,8 % 
bo‘lgan qarag‘ay yog‘och tolasining tegishli TM-egri chiziqlari, asl 
yog‘och tolasiga nisbatan 3.3-rasmda keltirilgan.