Kontinentalmodelningbuxgalteriyahisobitizimigata'siri Kontinentalmodeligao`tishvauningo`zigaxosxususiyatlari Xulosa Foydalanilganadabiyotlarro`yxati. Kirish

Kontinentalmodelningmazmunivanazariyasoslari

Mamlakatimiz mustaqillikni qo‘lga kiritgach, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta’minlay oladigan ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarini isloh qilish tajribasi shuni tasdiqladiki, ma’muriy-rejali iqtisodiyotdan xo‘jalik yuritishning bozor modeliga uyg‘un o‘tishning muhim vositasi xususiylashtirish va aksiyadorlashtirish bo‘lib, bu haqiqiy mulkdorlar sinfining shakllanishiga hamda xususiylashtirilgan mulkni korporativ boshqarishning samarali usullarini joriy etishga ko‘maklashadi. O‘zbekistonning korxonalarida korporativ menejmentni shakllantirish uchun shart-sharoitlar 1997-1998 yillarda boshlandi va muayyan rasmiy-tashkiliy asoslar mustaqillikning ilk yillaridayoq sobiq davlat korxonalarining o‘zgartirilishi davomida yuzaga keldi.²
Korporativ boshqaruvning rivojlanishiga yevropa mamlakatlarida paydo bo‘lgan va Ost-Indiya bilan savdo operatsiyalari bilan shug‘ullangan kolonial kompaniyalar jiddiy ta’sir o‘tkazdi. 1599-1600 yillarda “Angliya Ost-Indiya” kompaniyalari yaratildi, 1602 yilda esa “Gollandiya Ost–Indiya” kompaniyalari amal qilish muddati bo‘lgan aksiyalar chiqarish xaqida e’lon qildi. O‘shapaytdabusavdoekspedidsiyalaritashkiletishuchunkapitaljalbetishningengg‘aroyibusuliedi. Obunachiyokihozirgizamontilibilanaytganda, kompaniyaaksionerivznos(bo‘nak) kiritganva u ekspeditsiyafoydasidanmoskeluvchiulushomilinitasdiqlovchiguvoxnomaolgan. Engyaxshiyillardaqo‘yilgankapitalgadividendlar 300% gachaetgan. Tez orada shunga o‘xshashkompaniyalarGermaniyavaFransiyada ham tashkiltopgan.
Shuni alohida qayd etish lozimki, keyingi yillarda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy mexanizmlarini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borish yetarli darajada emasligi namoyon bo‘lmoqda. Hozirgacha xorijiy va mamlakatimiz olimlari tomonidan aksiyadorlik jamiyatlari va korporativ boshqaruvning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, moliyaviy jihatlari ilmiy va amaliy tadqiqotlarda o‘z ifodasini topmoqda. Jumladan, “korporativ boshqaruv” tushunchasining ilmiy nazariy tahliliga bog‘liq quyidagi ta’riflarni keltirishimiz mumkin.
Keng ma’nodagi korporativ boshqaruv – bu korporatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlari o‘rtasida, individual, guruhiy va ijtimoiy manfaatlar o‘rtasida muvozanat o‘rnatish jarayonidir. Boshqacha aytganda, bu kooperatsiyalashgan xo‘jalik birliklarining (tashqi, xususan, davlat organlarini qo‘shgan holda) manfaatlarini uyg‘unlashtirish maqsadida ular o‘rtasidagi boshqaruv munosabatlari tizimini shakllantirishdir³.
I.A.Xrabrovaning fikricha “Korporativ boshqaruv – e’tirof etilgan maqsaddan kelib chiqib, biznesni tashkiliy-huquqiy rasmiylashtirish, tashkiliy tuzilmani optimallashtirish hamda kompaniyaning ichki munosabatlarini yaratishdir” ⁴ . S.Karnauxov o‘z ilmiy izlanishlarida korporativ boshqaruvga quyidagicha ta’rif beradi: “Korporativ boshqaruv – ma’lum strategik samaralar yig‘indisidir”⁵ . O‘zbekistonlikiqtisodchilartomonidan ham korporativboshqaruvgabirqatorta’riflarberilgan. M.Xamidulinta’rifibo‘yicha “Korporativboshqaruv – korporatsiyamulkdorlariningkorporatsiyakapitalinishakllantirishga, undanfoydaolishmaqsadidayanadasamaralifoydalanishgahamdaolingandaromadlarnikorporativmunosabatlarningbarchaishtirokchilario‘rtasidaadolatlitaqsimlashgaqaratilganstrategikmuhimqarorlarnibelgilash, ta’riflashvaqabulqilishgadoimiyva real ta’sirinita’minlashdagiongli, bevositaishtirokidir”⁶
Zamonaviybozoriqtisodiyotivamenejmentningumumiyqoidalarinio‘zidaaksettirish, xo‘jalikyuritishningturlimulkchilikshakllaripaydobo‘lishivaayniqsa, jahondadolzarbligininamoyonetayotganmoliyaviybozorlarningyangiqirralarinikorporativboshqaruvnitadqiqetishdahisobgaolinishimaqsadgamuvofiqhisoblanadi. Aksiyadorlikjamiyatlariningasosiyfaoliyatima’lumtovarlarishlabchiqarishyokixizmatko‘rsatishgaqaratilganbo‘lsadauningaktivlarinimoliyaviybozorlarda, aynan, aksiyalarvaboshqaqimmatbahoqog‘ozlardaaksetishihamdauningasosiyfaoliyatigata’siretishihozirgikorporativboshqaruvdagiengdolzarbmuammolardanhisoblanadi.
Jahon moliviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sabablaridan biri sifatida ham aynan shu korporativ qimmatli qog‘ozlarning spekulyativ bozori rag‘batlantirilishi ta’kidlanadi. Bu esa korporativ boshqaruv va qimmatli qog‘ozlar egalarining o‘zmulklari ustida yangi tartib qoida va mexanizmlarni talab etdi va Amerika va bazi Yevropa mamlakatlari korporativ boshqaruv tizimida bir qancha o‘zgarishlarni amalga oshirdi.
Dunyo davlatlarida qo‘llaniladigan korporativ boshqaruvning asosan quyidagi modellari mavjud va keng qo‘llaniladi:
Unitar (investor) modeli – AQSH, BuyukBritaniya,Avstraliya;
Ikkipog‘onali (manfaatdorshaxslar) modeli –Germaniya;
Kontinentalmodel;
Tarmoqmodeli – Yaponiya (keyretsu), Koreya(chaebol).
Unitar modelda asosan quyidagi xususiyatlar mavjud:
Boshqaruvning yagona organi – uning tarkibida ijro etuvchi direktorlardan ko‘ra mustaqil direktorlar ko‘proq bo‘lgan unitar Direktorlar Kengashi (aksiyadorlik mulkchilikning «Inglizsakson» modeli: 24 - 30% aksiya harakatsiz, uzoq vaqt kichik korxonalar qo‘lida bo‘ladi va nazorat paketini shakllantiradi, 70- 80% aksiya, aksincha, harakatchan, vaqti - vaqti bilan bozorga olib chiqiladi va bir kishining qo‘lidan boshqasiga oson o‘tadi);
aksiyadorlikkapitalningkattaqismiinglizsaksonudumlaridatarbiyalanganmaydainvestorlarsarmoyasidaniborat;
jismoniy shaxslarga qarashlibo‘lmagan aksiyalarasosan institutsionalinvestorlarqo‘lidajamlangan;
qimmatliqog‘ozlarbozoriyuqorisamaradorligivalikvidligibilanajralibturadi;
minoritaraksiyadorlarhuquqlarinihimoyaqilishyuqoridarajada;
jalbqilingandirektorlarishtirokidagikuchlikorporativboshqaruv.
Ikki pog‘onali model (insayderlik)da Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi) va Ijroiya organi rahbarlik va ijrochilik organi hisoblanadi. Shuningdek, belgilangan vazifalar qat’iy taqsimlanadi va kengash a’zolari ijroiya organigaa’zolik qilishi mumkin emas.
Kontinental model esa quyidagi xususiyatlarga ega:
doimiy egalarda 70 - 80% aksiya jamlangan, 20 - 30% aksiya esa “chakana” sotiladi va xaridorlar ularga mablag‘larni vaqtincha joylashtirish vositasi sifatida qaraydilar;
aksiyadorlik sarmoyasini yirik “ulgurji” investorlar tashkil qilib, bir-birining aksiyasiga o‘zaro egalik qilish (kuchli qaramlik) tizimi keng rivojlangan;
kuzatuvkengashidakompaniyahodimlariningsalmoqlivakilligi;
o‘zoqniko‘radiganinvestorlar;
qimmatliqog‘ozlarbozorikichikroqvalikvidligikamroq.
Tarmoq (yapon) modeli mazmuniga ko‘ra Amerika modeliga ham, Germaniya modeliga ham o‘xshamaydi, biroq ikkala modelning ayrim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan:
direktorlar kengashi tarkibida mustaqil direktorlar bo‘lmasdan, Kengashning barcha a’zolari yuqori boshqaruv organi vakillari yoki eski boshqaruvchilardir;
aksiyadorlik sarmoyasini asosan yirik investorlar tashkil qilib, yagona sanoat guruhiga a’zo bo‘lgan kompaniyalarning o‘zaro aksiyalariga egalik qilish holati muhim o‘rin tutadi.
shaxslararomunosabatlarkuchlimuhimahamiyatgaega;
insayderlarningyetakchiligi.
Korporativ boshqaruvning amerika tizimi xususiyatlari AQSHda aksiyadorlik mulkchilikning xususiyatlariga bevosita bog‘liqdir. Xususan, amerika korporatsiyalariga boshqa investorlardan ko‘ra o‘z ta’sirini kuchliroq o‘tkaza oladigan yirik investorlarning yo‘qligi xos hisoblanadi.
Amerika korporatsiyalarining aksiyadorlik kapitali yuqori darajada kichik paketlarga tarqab ketgan bo‘lib, AQSH korporatsiyalari aksariyatining reestrlarida umumiy kapitalning bir foizidan oshig‘iga egalik qiluvchi birorta xususiy shaxs yoki institutsional investor qayd qilinmagan. Natijada aksiyadorlarning birorta guruhi direktorlar kengashiga a’zolik qilishga alohida da’vogar bo‘la olmaydi. Ikkinchi muhim xususiyat shundaki, xususiy shaxslarga qarashli bo‘lmaganaksiyalarning ko‘pchiligi institutsional investorlar – nafaqa va o‘zaro yordam (paychilik) fondlari qo‘lida jamlangandir. Bu investorlar qo‘llarida 50% dan oshiq kapitalni jamlaydi, ko‘proq moliyaviy menejer sifatida qatnashishga moyilroq bo‘lib, direktorlar kengashi ishida qatnashishga intilmaydilar va odatda o‘zlari yirik paketga egalik qilgan kompaniyalar uchun mulkchilik huquqidan kelib chiqadigan mas’uliyatni o‘z zimmalariga olishdan o‘zlarini olib qochadilar.
Aksiyadorlik kapitalining maydalangani bir mulkdordan ikkinchisiga aksiyalarning o‘tishini osonlashtiradi. Mayda aksiyador o‘ziga qarashli aksiyalarni sotish haqida qarorni nisbatan oson qabul qilishi mumkin, aksincha yirik aksiyador uchun paketning sotilishi odatda strategik rejalarning o‘zgarishidan dalolat berishi va sotiladigan aksiyalarning kurs qiymati tushib ketishi oqibatida (bozordagi taklifning ortib ketishi sababli) yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.
Amerika qimmatli qog‘ozlar bozorining yuqori samaraliligi va likvidligi bilan ajralib turishi mayda investorlar uchun paketlarni sotish ishini tez va texnik jihatdan oson amalga oshadigan qilib qo‘yadi. Kompaniyalarning qo‘shilishi, qo‘shib olinishi, egallanib olinishi va sotib olinishlari amerika fond bozorining keng tarqalgan amaliyoti bo‘lib, bu esa fond bozorini aksiyadorlar tomonidan menejerlar faoliyatini nazorat qilishning juda samarali va oson amalga oshirishga imkon beruvchi quroli qilib qo‘yadi.
Nemis modelining AQSH modelidan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining katta qismi boshqa kompaniyalar egaligida turadi: umumiy kapitalining yarmidan ko‘pini bir-birining aksiyalariga egalik qilish tizimi o‘z ichiga oladi. Shaxsiy investorlar nemis modelida ikkinchi yirik investorlar guruhini tashkil qilsa ham (nemis kompaniyalari umumiy aksiyalarning taxminan 16% iga egalik qiladi) ular aksiyalarining ko‘p qismi taqdim etuvchiga sertifikati ko‘rinishiga ega bo‘lib, bu sertifikatlar ularning egalari topshirig‘iga ko‘ra, xususiy aksiyadorlar aksiyalarining juda katta qismi jamlangan banklar tomonidan boshqariladi. Shuning uchun, Germaniya kompaniyalarini erkin sotuvda bo‘lgan aksiyalarining juda katta ulushi (90%dan ortig‘i) tashkilot-investorlar tomonidan boshqariladi. (o‘zlari aksiya egalari bo‘lmasa ham). Umuman dunyoning, turlidavlatlarida korporativ boshqaruv modellarining afzallik va kamchiliklarini inobatga olgan holda Aksionerlik jamiyatlari faoliyatiga tadbiq etib boriladi. Buning natijasida korporativ boshqaruv modellarini tanlash jarayonida ayrim murakkabliklar yuzaga kelishi mumkin.
Nemis kompaniyalarining aksiyadorlik kapitali yirik aksiyadorlar qo‘lida kuchli darajada jamlangan. Natijada, amerikalik kasbdoshlariga nisbatan nemis mulkdorlari va ular kapitalini boshqaruvchi moliya institutlari o‘z kompaniyalari bilan ancha yaqin ish munosabatlarida bo‘ladilar. Oqibatda, ular mulkchilik huquqlaridan faol foydalanishdan va kompaniya faoliyati ustidan nazorat qilishga qatnashishdan ko‘proq darajada manfaatdordirlar. Boshqaruv organlari tuzilmalari va ular faoliyatini tashkil qilishning turli modellarini baholashda, har bir model o‘zining kuchli va zaif tomonlariga ega ekanligini tushunish muhimdir. Ushbu tizimlarning har biri ham samarali bo‘lishi mumkin, agar ular mos ravishdagi boshqaruvi bilan o‘zlari joylashgan ayni bir ijtimoiy tizimning huquqiy, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga monand bo‘lsa.
Nemis kompaniyalari aksiyadorlari xususiy yoki davlat sektoriga tegishli kompaniyalarning aksiyalariga egalik qiluvchi individual yoki yuridik shaxslar bo‘lishi mumkin. Agar bu kompaniya ma’suliyati cheklangan kompaniya bo‘lsa, unda aksiyadorlar kompaniya egalarining o‘zlari hisoblanadi. Aksiyadorlar kompaniyanida egalik qiladigan aksiyalar soni va sinfiga asoslanib ma’lum huquqlarga ega. Germaniyada aksiyadorlar yirik va minoritar aksiyadorlarga bo‘linadi. Aksiyadorlar kompaniyaning moliyaviy tayanchi ham hisoblanadi.
Nemis kompaniyalarida aksiyadorlar roli va vazifalari jihatidan, nemis Tijorat To‘g‘risida gi qonun kompaniyalarning ro‘yxatdan o‘tish tartibi, talab qilinadigan minimum aksiya kapitali va kompaniyaning minimum aksiyadorlari sonini belgilab beruvchi asosiy qonun hujjati hisoblanadi. u shuningdek Nemis aksiyadorlarining vazifa va majburiyatlarini ham tartibga soladi. Agar hattoki aksiyadorlar Nemis kompaniyasini boshqarmasa ham, ularning asosiy roli boshqaruvchi va direktorlarni tayinlashdir. Ularga shuningdek direktorlarni lavozimidan bo‘shatishga ham huquq berilgan. Bundan tashqari, nemisaksiyadorlari aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida va boshqa har qanday odatdan tashqari yig‘ilishlarda qatnashish huquqiga ega.
Kompaniya turiga qarab, aksiyadorlar har xil huquqlarga ega bo‘lishi mumkin. Nemis davlat tashkilotlarining aksiyadorlari odatda maxsus huquqlarga ega. Lekin, barcha turdagi aksiyadorlarga tegishli bo‘lgan universal huquqlar ham mavjud. Ulargaquyidagilarkiradi:⁷
ovozberishhuquqi;
aksiyadorlarumumiyyig‘ilishivaboshqamaxsusyig‘ilishlarnichaqirish;
kompaniyaningAssotsiyatsiyaModdalarinio‘zgartirish;
auditorlarnitayinlash;
kompaniyakapitalinioshirishyokikamaytirishhuquqi;
kompaniyanitugatishhuquqi;
Nemis davlat kompaniyalarida, aksiyadorlarning ovoz berish huquqi aksiyadorning egalik qiluvchi aksiyalar soni va turiga bog‘liq. Shuningdek, nemis aksiyadorlari oddiy va maxsus qarorlar chiqarishi mumkin. Oddiy qarorlar agar aksiyadorlarning shunchaki asosiy qismi qo‘llab ovoz bersa, maxsus qarorlar esa aksiyadorlarning kamida 75% qo‘llab ovoz berishi bilan qabul qilinadi
Shunday tizimni tanlash kerakki, mazkur tizim aynan O‘zbekiston uchun o‘ziga xos echimni ifodalashi va boshqa davlatlarda ishlatilayotgan modellarning shunchaki nusxasi bo‘lmasligi kerak. Boshqaruvga nozik yondashuvni qo‘llab- quvvatlash kerak bo‘lib, mos ravishdagi boshqaruv modeli nafaqat har bir kompaniyada turlicha bo‘ladi, balki ayni bir kompaniyaning turli yashash davrlarida ham o‘zgartirib boriladi. Ushbu fikr yangi texnologiyalar rivoji va iqtisodiyotning globallashuvini kompaniyalarning qayta tashkil qilinish sur’atlari o‘sishiga va korporativ tuzilmalarning tubdan o‘zgarishlariga ta’sirini inobatga olganda yanada to‘g‘riroq bo‘ladi. Kompaniyalar o‘z holatiga eng mos keladigan, biroq investorlar tomonidan samarali qaror qabul qilinishiga olib boradigan va axborotlarning muvofiq oshkora qilinishini ta’minlaydigan samarali tamoyillarasosidaqurilgankorporativamaliyotniqabulqilishmas’uliyatinio‘zzimmalarigaolishlarikerak.

1-jadval Korporativ boshqaruv modellarining qiyosiy xususiyatlari⁸