Koreys tili nazariyasi va amaliyoti kafedrasi “Xitoy tili” fanidan kurs ishi mavzu: “ Xitoy tilida Xiehouyular”

Ishning amaliy ahamiyati va tavsiyalar. Mazkur kurs ishining natijalari O‘zbekistonda xitoy tilini o‘rganayotgan talabalar va izlanuvchilar uchun xitoy frazeologiyasi va tilni chuqurroq tadqiq etishlarida o‘quv va tadqiqot manbai bo‘la oladi.
Ishning tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 24 sahifani tashkil qiladi.

I bob. Xitoy va o‘zbek tillarida frazeologiya tushunchasi
1.1 Zamonaviy xitoy tilining frazeologik sistemasi
Har qanday davlatning madaniyati jonli, amaldagi tildan ajralmasdir. Til oʻz soʻzlovchilarining butun tarixiy merosi, urf-odatlari, turmush tarzini oʻziga xos uzatuvchidir. Dunyodagi eng qadimgi sivilizatsiyalardan biri - Xitoyning leksik va frazeologik fondini o‘rganar ekanmiz, biz ajoyib janglar, imperator sulolalari, ko‘plab qo‘zg‘olonlar, an’analar, afsonalar, xalqlarning turmush tamoyillari, odatlari olamiga kirib boramiz va uning milliy madaniyati bilan tanishamiz. Bu borada frazeologik birliklar Xitoy madaniyatining o‘ziga xosligini aks ettiruvchi ko‘zgudek bu qadimiy va go‘zal o‘lkani anglashga yordam beradi. Frazeologizmlar odamlarning atrofdagi narsalarga munosabatini obrazli, ixcham va yorqin tarzda ifodalovchi xalq hikmatlaridir.⁴ Ammo frazeologik birliklar, lingvistik birliklar haqida gapirganda, birinchi navbatda, ushbu hodisaning butun tuzilishini aniq tushunish, frazeologiya va frazeologik birliklar nima ekanligini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
V.I.Gorelov⁵shunday deyiladi: “Frazeologiya (熟语shúyǔ) tilning frazeologik tizimini hozirgi holati va tarixiy taraqqiyotida oʻrganuvchi tilshunoslik boʻlimidir”. V.I.Gorelov ta’kidlaydiki, frazeologiya o‘z taraqqiyotining ham sinxron, ham diaxronik jihatlarida amalga oshiriladi.
“Xitoy frazeologik birliklari o‘quvchilarning til xotirasida saqlanadigan so‘zlarning tayyor birikmasidir”.⁶ Frazeologizm (“tayyor ibora”, “barqaror ibora”) leksik jihatdan boʻlinmas, turgʻun tuzilishga ega boʻlib, turli tuzilish shakllari va turli miqdoriy tarkibi bilan ajralib turadi. Ko‘pgina frazeologik birliklar bir necha ming yillar oldin paydo bo‘lgan va bizgacha asl shaklida yetib kelgan. Boshqalari yaqinda paydo bo‘ldi. Ammo ularning ikkalasi ham Xitoy xalqi tomonidan seviladi va hayotning barcha sohalarida faol qo‘llaniladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, frazeologizmlar o‘ziga xos til birliklari bo‘lib, ular ona tilida so‘zlashuvchilarning milliy-madaniy komponentini o‘z ichiga oladi va shuning uchun mintaqaviy ahamiyatga ega. Buyuk adabiy asarlar, davlat tarixining yo‘nalishini o‘zgartirgan tarixiy voqealar, hayotga bo‘lgan dunyoqarash va Xitoy frazeologik merosining aloqasi ajralmasdir. Shuning uchun, ko‘pincha, u yoki bu frazeologik birlik bilan birinchi va yuzaki tanishishda uning ma’nosi nafaqat xitoy tilini o‘rganayotgan odamlar uchun, balki uning ona tilida so‘zlashuvchilari uchun ham noaniq bo‘lib qoladi. Va faqat tarixga, adabiy asarlar, afsonalar va bizgacha yetib kelgan an’analar orqali tushunishga yordam beradi.⁷
Xitoy tilining eng boy frazeologik fondi tayyor iboralar turkumlari majmui bo‘lib, ularning har biri tarkibiy-semantik va funksional-stilistik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Uzoq vaqt davomida xitoy tilshunosligida frazeologik birliklarning xilma-xilligini bitta tushuncha - "chengyu" ("tayyor ifoda") bilan belgilash odatiy hol edi. Ushbu atamada Xitoy filologlari ham, G‘arbiy sinologlar ham keng ko‘lamli tushunchalarga sarmoya kiritdilar. “Chengyu” deganda ular frazeologik tizim kategoriyalaridan biri sifatidagi “chengyu”nigina emas, balki idiomalar, aforizmlar, iboralar, maqol va matallarni ham nazarda tutgan. Biroq 1950-yillarda xitoy tilining frazeologik birliklarining aniq farqlanishi kuzatildi.⁸ Hozirgi vaqtda xitoy frazeologiyasida frazeologik birliklarning umume'tirof etilgan tasnifi Ma Guofan⁹ tasnifi bo‘lib, u ikkita xususiyatga asoslanadi: iboralarning kelib chiqishi va ularning stilistik mos yozuvi. U turg‘un so‘z birikmalarining 4 toifasini ajratadi:
1. 成语 (chengyu) - qadimgi xitoy tili me’yorlari bo'yicha qurilgan, semantik jihatdan monolit, umumlashtirilgan majoziy ma’noga ega, ekspressiv xususiyatga ega, funktsional jihatdan gap a’zosi bo’lgan barqaror frazeologik ibora (odatda to’rtta so’z)". Chengyu, ehtimol, frazeologik birliklarning eng ko’p sinfidir. Bu sinfga kiruvchi frazeologizmlar klassik yozma til - venyan grammatikasiga asoslanadi va shunday ixcham shaklda alohida mazmun chuqurligi bilan ajralib turadi. Bu venyan tilida bitta iyeroglif bir nechta mutlaqo boshqa tushunchalar va nutqning turli qismlarini anglatishi mumkinligi bilan izohlanadi.
2. 谚语 (yanyu) - chuqur xalq hikmatini ifodalovchi xalq maqollari bilan ifodalangan. Xitoy maqollari ona tilida so‘zlashuvchilarning umumiy tajribasini o‘zida mujassam etgan, shuningdek, barcha o‘ziga xos leksik va grammatik shakllari bilan jonli, umumiy nutq xususiyatlarini aks ettiradi.¹⁰ Leksik-grammatik va funksional-stilistik xususiyatlar haqida gapirganda, eng avvalo, bunday gaplar sintaktik to‘liqlikka ega bo‘lib, odatda gap vazifasini bajaradi. Ko‘pincha ikkita sintagmaga bo‘linadi. Ular uchun tarkibda shaxs olmoshlarining yo‘qligi ham xos bo‘lib, bu hukmlarning umumlashtirilgan tabiati bilan izohlanadi. Xitoy xalq maqollari juda ifodali. Ularda tasviriylik mavjud bo‘lib, u adabiy vositalarda amalga oshiriladi: taqqoslash, personifikatsiya, metafora, allegoriya.
3. 歇后语 (Xiehouyu) - xitoyliklar tomonidan hayot amaliyotida yaratilgan maxsus til shakli bo’lib, uning 歇（Xie）qismi “dam olmoq”,”xordiq chiqarmoq” ma’nolarini anglatadi. Xiehouyular o’zining qisqa, kulgili, falsafiyligi va topishmoqqa o’xshashliligi bilan xitoy tilidagi boshqa frazemalardan ajralib turadi. Xiehouyular odatda ikki qismdan iborat bo’lib, oldingi qism jumboq kabi ifodalanadi va ikkinchi qismi jumboqning kaliti ya’ni sirini yoritib beradi hamda juda tabiiy va o’rinli “tayanch” vazifasini bajaradi. Keyingi bobda biz ushbu turkumdagi frazeologik birliklarga batafsil to‘xtalamiz.
4. 惯用语- guanyongyu yoki odatiy iboralar. Guanyongyu - bu yaxlit majoziy ma’noga ega bo’lgan zamonaviy so’zlashuv, xitoy tili me’yorlariga muvofiq qurilgan barqaror iboralar. Odatiy iboralar obrazliligi, emotsional-ekspressiv bo‘yalishi va ixchamligi bilan ajralib turadi.¹¹ Bu iboralarning aksariyati uch komponentdan tashkil topadi.
Xitoy tili madaniyatidagi to‘plam iboralari, u yoki bu toifaga mansubligidan qat’i nazar, juda muvaffaqiyatli. Frazeologik birliklarning nutqda qo‘llanilishi ko‘plab omillar ta’sirida haqiqatdir. Frazeologizmlar nutqqa o‘tkirlik qo‘shib, uni rang-barang va qiziqarli qiladi, yoshlar ongini ko‘p asrlik xalq hikmatlari bilan oziqlantiradi, fikrni butunlay boshqacha – allegorik tarzda ifodalashga imkon beradi.