Kristallografiya va mineralogiya

15.3-rasm. Ipaksimon yaltirash (xrizotil-asbest) 
 
15.4. Minerallarning shaffofligi 
 Moddalarning o‘zidan nur o‘tkazish xususiyati ularning shaffofligi deyiladi. 
Shaffoflik nisbiy olingan kattalikdir. Absolyut shaffof bo‘lmagan jismlar bo‘lmasa 
ham, biroq ko‘pgina minerallar, ayniqsa metallar (yupqa qavat bo‘lganda ham) 
nurlarni shunchalik kam miqdorda o‘tkazadiki, ular xuddi shaffof emasdek 
ko‘rinadi). Xuddi shunga o‘xshash tabiatda absolyut shaffof, ya’ni o‘ziga 
tushayotgan nurni tamomila o‘tkazuvchi moddadan iborat muhit ham yo‘q. Eng 
shaffof muhitlardan biri – toza suv – qalin qatlam bo‘lganda ochiq havo rangga 
kiradi va bu uning ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik spektrining qizil nurlarini ancha 
ko‘p yutishidan dalolat beradi. 
Ma’lumki, jismga tushgan yorug‘lik o‘z tezligini kamaytiradi, sinadi va 
ichkarilab borgan sari energiyaning boshqa turlariga aylanishiga (asosan, issiqlik 
energiyasiga) sarflanadi, shunga ko‘ra yorug‘likning miqdori kamayib, ya’ni 
yorug‘likning yutilishi (absorbsiya) sodir bo‘ladi. Shunday qilib muhitdan chiqib 
kelayotgan yorug‘likning kuchi avvalgi tushgan yorug‘lik kuchidan kam bo‘ladi. 
Buni quyidagi formula orqali ifodalashimiz mumkin: 

---

70 
0
I
I
a
a – shaffoflik koeffitsienti; 
I - tushgan yorug‘lik nuri;
I
0 
- chiqib kelayotgan yorug‘lik nuri. 
Yuqorida ko‘rsatilgan formuladan ko‘rinib turibdiki, shaffoflik koefitsienti α 
qanchalik 1 ga yaqin bo‘lsa, mineral shunchalik shaffof bo‘ladi. 
Hamma minerallarning yirik kristallari ko‘riladigan shaffoflik darajasiga 
qarab quyidagi gruppalarga bo‘linadi. 
Shaffof – mineralniyu ostida turgan qog‘ozdagi yozuv mineral ustidan ham 
aniq ko‘rinadi. Masalan: tog‘ xrustali, island shpati, gips.
Yarim shaffof – mineralniyu ostida turgan qog‘ozdagi yozuv mineralni ustki 
qismidan g‘ira-shira ko‘rinadi. Masalan: kinovar, zumrat. 
Shaffof emas – mineraldan deyarli nur o‘tmaydi. Masalan: pirit, magnetit, 
grafit. 
Yirik kristallari yoki yirik kristall bo‘laklari shaffof bo‘lmagan 
minerallarning ko‘pchiligi yupqa bo‘laklarida yoki shliflarida o‘zidan nur 
o‘tkazadi (biotit, rutil). 
Agar yirik kristallar o‘rnida mayda donador agregatlarga to‘g‘ri kelar 
ekanmiz, moddalarning shaffofligi borasida butunlay boshqacha narsani ko‘ramiz. 
Jism juda ko‘p optik jixatdan turlicha yo‘nalgan mayda zarrachalardan-donalardan 
tarkib topgan bo‘lar ekan, u holda bunday muhitdan o‘tayotgan nur o‘zi uchun 
to‘g‘ri yo‘l topa olmaydi. Bunday muhitlarda yorug‘lik turlicha yo‘nalishlarda 
ko‘p martalab sinadi va nihoyat tarqalib ketadi va qaytadi. Shuning uchun bu 
muhitlar shaffof emasdek bo‘lib ko‘rinadi. Shaffof kalsit (island shpati) bilan 
kalsitning mayda donalaridan tashkil topgan agregatdan iborat, mayda donador oq 
marmarning bir xil qalinlikdagi va ikkala tomoni jilolangan plastinkachalarini 
taqqoslasak, yuqorida aytilganlarga ishonch hosil qilamiz. Island shpati orqali 
qog‘ozga yozilgan xatni osonlikcha o‘qishimiz mumkin bo‘lsa, marmar plastinka 
o‘zidan yorug‘lik o‘tkazmaydi. Bunday jismlar faqat yupqa shliflardagina shaffof 
bo‘lib ko‘rinadi. 

---

71