Kurs ishi bajardi: Ibrohimov Sh. Qabul qildi: Botirov E. Toshkent-2023 mundarija kirish I bob. O’rta osiyo me’moriy obidalarining turlari va ahamiyati

Qorixonalar. “Qorixona” so'zi bir necha ma'noda tushunilib, uning keng tarqalgani Qur'on o'qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir. Qorixona, shuningdek, ko'zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar tayyoriaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar O'rta Osiyo shaharlari va qishloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda savob maqsadida dindorlar va xudojo’y mulkdorlar tomonidan qurilgan. Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta’sischilari o'z rnulklari hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. “Qori” arabcha so'z bo'lib, o'qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o'qimoq ma'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan. Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida; 2) ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan, Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqianib qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan. Qorixona to'rt burchakli hovli tiarzida bo'Iib (20x24 m), hovlining ikki tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to'rida tarhi kvadrat shaklli tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo'Iib, u jamoatxona va tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat shakiida (3x3 m) bo'Iib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va jamoatxona tosh o'choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tcmonida shu yerlik eshonning qabri 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning yonida ikki rcha chuqurlikda g'or bo'Iib, u chillaxona vazifasini o'tagan¹⁴.
Qorixonalarni O'rta Osiyoda chang to'zonlar va qum bo'ronlari kuzatiladigan miniaqalarda ko'proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi qoshidagi brafgoh majmua hoviisida darvozadan chap tomonda ikki qavatli kompozisiyali qorixona joylashgan. U XX asr boshida Huston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g’ishtin uslubda qurilgan¹⁵.