Kurs ishi mavzu: Tafakkurni differensial psixologik o'rganish va intelektual testlar

2.Bob yuzasidan xulosa
Yana bir ingliz tadqiqotchisi Filipp Vernonning bir vaqtning o'zida paydo bo'lgan ishi (1950) faktorial-analitik tadqiqotlarda tasdiqlangan. Vernon intellektual xususiyatlar tarkibida to'rt darajani ajratib ko'rsatdi - umumiy intellekt, asosiy guruh omillari, ikkilamchi guruh omillari va o'ziga xos omillar . Umumiy razvedka, Vernon sxemasiga ko'ra, ikki omilga bo'linadi. Ulardan biri og'zaki va matematik qobiliyatlar bilan bog'liq va ta'limga bog'liq. Ikkinchisi ta'limga kamroq ta'sir qiladi va fazoviy va texnik qobiliyatlarga va amaliy ko'nikmalarga tegishli. Bu omillar, o'z navbatida, Tyurstonning birlamchi aqliy qobiliyatlariga o'xshash kamroq umumiy belgilarga bo'linadi va eng kam umumiy daraja maxsus testlarni bajarish bilan bog'liq xususiyatlarni tashkil qiladi. Zamonaviy psixologiyada intellektning eng mashhur ierarxik tuzilishini amerikalik tadqiqotchi Raymond Kattell taklif qilgan (Egorova, 1995, 84-bet). Kattell va uning hamkasblari faktorli tahlil asosida aniqlangan individual intellekt xususiyatlari (Tyurstonning birlamchi intellekti yoki Guilfordning mustaqil omillari kabi) ikki guruhga yoki mualliflar terminologiyasida ikkilamchi faktorizatsiyada ikkita keng omilga birlashishini taklif qilishdi. Ulardan biri kristallangan intellekt deb ataladi, u kishining o‘zlashtirgan bilim va ko‘nikmalari bilan bog‘liq – o‘quv jarayonida “kristallangan”. Ikkinchi keng omil, suyuq aql, o'rganish bilan kamroq bog'liq va ko'proq notanish vaziyatlarga moslashish qobiliyatiga ega. Suyuq intellekt qanchalik yuqori bo'lsa, odam o'zi uchun yangi, g'ayrioddiy muammoli vaziyatlarni osonroq engadi. Dastlab, suyuq intellekt intellektning tabiiy moyilligi bilan ko'proq bog'liq va ta'lim va tarbiya ta'siridan nisbatan xoli deb taxmin qilingan (uning diagnostik testlari madaniyatsiz testlar deb nomlangan). Vaqt o'tishi bilan ma'lum bo'ldiki, ikkala ikkilamchi omil, garchi har xil darajada bo'lsa ham, ta'lim bilan bog'liq va irsiyat teng darajada ta'sir qiladi. Hozirgi vaqtda suyuq va kristallangan aqlni boshqa tabiatning xususiyatlari sifatida talqin qilish endi qo'llanilmaydi (biri ko'proq "ijtimoiy", ikkinchisi esa "biologik"). Mualliflarning ushbu omillarning mavjudligi haqidagi taxminlarini eksperimental tekshirish tasdiqlandi, ular asosiy qobiliyatlarga qaraganda umumiyroq, lekin g omiliga qaraganda kamroq umumiy.
Kristallangan va suyuq razvedka razvedkaning juda umumiy xususiyatlari bo'lib chiqdi, bu keng ko'lamli razvedka testlarini bajarishdagi individual farqlarni aniqlaydi. Shunday qilib, Cattell tomonidan taklif qilingan razvedka tuzilishi uch darajali ierarxiyadir. Birinchi daraja birlamchi aqliy qobiliyatlarni, ikkinchi daraja keng omillarni (suyuq va kristallangan aql) va uchinchi daraja umumiy aqlni ifodalaydi. Keyinchalik, Kattell va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan davomiy tadqiqotlar natijasida ikkilamchi, keng omillar soni ikkitaga kamaymasligi aniqlandi. Suyuqlik va kristallangan aqldan tashqari yana 6 ta ikkinchi darajali omillarni ajratib ko'rsatish uchun asoslar mavjud. Ular suyuq va kristallangan intellektga qaraganda kamroq miqdordagi birlamchi aqliy qobiliyatlarni birlashtiradi, ammo shunga qaramay, birlamchi aqliy qobiliyatlarga qaraganda umumiyroqdir. Bu omillarga vizual ishlov berish qobiliyati, akustik ma'lumotlarni qayta ishlash qobiliyati, qisqa muddatli xotira, uzoq muddatli xotira, matematik qobiliyat va razvedka test tezligi kiradi.

Xulosa
Ko'pincha tafakkur jarayonlarida kerakli javoblar xayol yordami bilan topiladi. Masalan, har xil taxminlar, ilmiy gipotezalar shu tariqa vujudga keladi, ko'pgina kashfiyotlar, texnika sohasida har xil ixtirolar qilinadi. Ko'pincha, tafakkur jarayonlaridagi kerakli javoblarni muhokama qilish va o'ylab ko'rish, faraz qilish tafakkurning mantiqiy usullarini qo'llanish yo'li bilan topiladi. Masalan, matematika masalalari ana shu yo'l bilan yechiladi. Masala va vazifalarni yechish, qo'yilgan savolga javob qidirish jarayonida biz ba’zan yanglishamiz, shu masalani yechishga olib boradigan to'g'ri yo'ldan adashamiz. Olingan javobning o'zi yoki masalani hal etish usulining o'zi bizda shubha tug'diradigan paytlar ham bo'ladi. Bunday hollar tafakkur jarayonida yana bir payt — shu jarayonning natijalarini tanqidiy tekshirib chiqish payti keladi. Ba’zan bu tanqidiy tekshirish masalani, vazifani hal etish jarayoni bilan ayni bir vaqtda, bab-baravar bo'laveradi. Fikr qilish jarayonining mana shu nazorat qiluvchi paytida mantiqiy jarayonlar xulosa chiqarish, isbotlash, rad etish jarayonlari, ayniqsa, katta o'rin tutadi. Harakatning oxiigi va asosiy mezoni odamning tajribasidir. Masalani, vazifani hal etish yo'llarini va qo'yilgan savollarga beriladigan javoblarni ko'pincha boshqa odamlardan qidirishga to'g'ri keladi. Faoliyatning boshqa turlarida bo'lgani kabi, tafakkur sohasida ham, odam o'zining ijtimoiy mavjudot ekanligini ko'rsatadi. Turli masalalarni, vazifalarni hal etish vaqtidagi tafakkur jarayonlari, ko'pincha, boshqa odamlar bilan nutq orqali aloqa qilish yo'li bilan voqe bo'ladi. Bu aloqa esa suhbatlashish, muhokama qilish, bahslashish va boshqa shu kabilardan iborat bo'ladi. Jumladan, o'zimiz idrok qilayotgan yoki tasavvur qilayotgan narsalarni o'zimizdagi mavjud tushunchalar qatoriga o'tkazishning o'zi ham tushunishimizning ifodasidir. Tushunish ijodiy tafakkurdan farq qiladi, gavdalantiruvchi xayol bo'lgani kabi, tushunishni ham gavdalantiruvchi tafakkur deb ta’riflash mumkin. Tushunish asosan, tayyor bilimlami va ko'nikmalarni o'zlashtirishda sodir bo’ladigan tafakkurdir. Boshqa aqliy faoliyat turlariga (idrok, esda qoldirish, esga tushirish, xayolga) nisbatan tafakkur ko'proq ixtiyoriy jarayondir. Fikrlash faoliyatida ko'pincha maxsus savollar qo'yiladi, masalalar ifodalab beriladi. Javoblarni qidirish, yangi masalalarni yechish vaqtida ko'pincha biz ma'lum darajada kuch sarflaymiz, irodamizni ishga solamiz, bunda ba’zan katta qiyinchiliklarni, to'sqinliklarni yengishga to'g'ri keladi.
Ko'pincha biz biron-bir vazifani ixtiyoriy ravishda o'z oldimizga qo'yib, uni hal etayotganimizda, shu onning o'zida bizning oldimizda turmagan boshqa masalalarni ham yo'lakay hal qilib qo'yamiz. Shunday hollar ham bo'ladiki, ixtiyoriy ravishda zo'r berib, fikr qilingan vaqtda hal etilmay qolgan masalalar biroz vaqt o'tgach, biz kutmagan holda, o'z-o'zidan hal qilinib qoladi. Yirik mutafakkirlar beixtiyor fikr qilib turgan paytlarida ilmiy kashfiyotlar qilganliklari singari hollar ham oz emas. Chunonchi, shu narsa ma’lumki, qadimiy grek mutafakkiri Arximed solishtirma og'irlik qonunini shu masala ustida zo'r berib fikr qilgan vaqtida kashf qilolmasdan, balki o'zi sira kutmagan bir paytda, vannada cho'milib turgan vaqtida beixtiyor kashf qilgan.
Mendeleyevning aytishiga qaraganda, u elementlaming davriy sistemasi jadvalini tuzmoqchi bo'lib, uch kecha-kunduz tinmay ishlagan. Ammo shunda ham bu vazifani hal qila olmagan. Shundan keyin juda charchab o'rniga yotgan-u, shu onda uxlab qolgan. «Men tushimda, — deydi Mendeleyev, — shu elementlar batartib joylashtirib qo'yilgan jadvalni ko'rdim».
Mendeleyev darhol o'rnidan turib, shu jadvalni bir parcha qog'ozga yozib qo'ygan. Masalaning bunday beixtiyor ravishda, kutilmagan holda hal etilishi ilgari zo'r berib qilingan, lekin bitmay qolgan tafakkur jarayonining tu- gallanishi bo'lsa kerak.
Professor Bexterevning aytishiga qaraganda, u tushida yoki ertalab uyg'onishi bilanoq, masalani to'satdan yechishga muvaffaq bo'lar ekan. Bunday hollarda o'rganilayotgan masala ustida uxlash- dan oldin ham qattiq o'ylash va diqqat-e’tibomi shu masalaga to'plash katta rol o'ynasa kerak.