Kurs ishi pulning mohiyati va asosiy vazifalari reja: kirish pulning kelib chiqishi va mohiyati Pulning vazifalari va ularga tavsif


Download 326.93 Kb.
Pdf ko'rish
bet6/15
Sana27.12.2022
Hajmi326.93 Kb.
#1067830
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
KURS ISHI (2)

Pul jamg’arma vositasi vazifasi. Pulning bu vazifasi sotish va sotib olish 
jarayoniga zarurat bo’lmagan holda yuzaga keladi. Agar tovar ishlab 
chiqaruvchi tovarni sotgandan keyin uzoq vaqt davomida boshqa tovar 
sotib olmasa pul muomala va to’lov oborotidan chetlashadi. Yig’ilgan pullar 
jamg’arma vositasi vazifasini bajaradi. Tovar ishlab chiqarish va muomala 
jarayoni pulni jamg’arishga imkoniyat yaratadi. Jamg’arma ikki yo’nalishda 
yuzaga kelishi mumkin. Maqsadli jamg’arish yoki umuman jamg’arish. 
Shunaqa jamg’armalar borki, aniq bir mo’ljal bo’lmagan holda 
yig’ib boriladi, maqsadli jamg’armada odamlar mashina, asbob-uskuna, uy 
joy sotib olish yoki boshqa ma’lum maqsadni amalga oshirish uchun 
mablag’ jamg’aradilar. 
Pulning jamg’arma vositasi vazifasi pulning pul oborotidan chiqib ketishiga 
olib keladi. Jamg’armada pul pul oborotining qaysidir kanallarida turib 
qoladi va 
natijada u mavjud oborotdan ajralib ma’lum vaqtgacha oborotga qaytib 
tushmasligi mumkin. Pulning jamg’arma va boylik to’lash vositasi vazifasi 
pul muomalasini stixiyali ravishda boshqarib boradi. Tovar ishlab chiqarish 
hajmining uzluksiz o’zgarib turishi, pul massasining doimiy o’zgarib 
turishiga olib keladi. 
Qimmatbaho metallar, buyumlarning muomalaga kelib-ketib turishi, pul 
massasining hajmini ushlab turishi, pul muomalasi kanallarida pul oqimi 


15 
ko’payib ketishining oldini olishi mumkin. Pulning muomala vositasidan 
chiqib jamg’armaga aylanishi va jamg’armaning muomala vositasiga 
aylanishi pul tizimini muvozanatda ushlab turuvchi zaruriy shart 
hisoblanadi. Pulni jamg’arishga undaydigan omil-uning maxsus tovar, 
umumiy ekvivalentligi ya’ni, boshqa barcha tovarlarga xohlagan vaqtda 
almashtirish mumkinligidadir. 
Pulga sifat va son jihatdan yondashish mumkin. Chunki pulning sifati, soni 
bor. Pulning sifati cheksiz bo’lishi, ya’ni pulni zarur bo’lganda xoxlagan 
tovarga aylantirish imkoniyati mumkinligida o’lchansa, son jihatdan, 
albatta, pul summasi cheklangan bo’lishi mumkin, chunki unga cheklangan 
miqdorda tovar sotib olish mumkin. 
Demak, pulning sifat jihatdan cheklanganligi bilan son jihatdan 
cheklanmaganligi o’rtasida qarama-qarshilik bor. Mana shu qarama-
qarshilik pulni jamg’arishga, pul qancha ko’p bo’lsa, uni yanada 
ko’paytirishga intilishga olib keladi. Jamg’arma vazifasi pul muomalasida 
asosiy bo’lmasa-da, uni olib borishda katta ahamiyatga ega. Jamg’arish, 
xazina to’plash qiymatning qotib qolishiga olib keladi. Xazina 
to’plash vositasi rolini tarixan oltin, keyinchalik boshqa qimmatbaho 
metallar, toshlar o’ynab kelgan va hozirgi kunda ham shu tovarlar boylik 
(pul) sifatida jamg’arilib kelinmoqda. Xazina sifatida oltin yoki boshqa 
qimmatbaho metall, toshlarning roli rivojlangan mamlakatlarda deyarli 
yuqori emas, chunki mamlakat iqtisodiy jihatdan barqaror bo’lsa, pulni biror 
qimmat baho metallga qo’yib qotirib qo’ygandan ko’ra, unga davlat yoki 
korporatsiyalarning qimmat baho qog’ozlarini sotib olib, ulardan har yili 
daromad ko’rgan ancha qulay hisoblanadi. 
Tadqiqotlar shuni ko’rsatganki, 100 biznesmendan faqat 4 tasi o’z pulini 
to’g’ri jamg’arib boyib kelar ekan. Qolganlari bo’lsa pulni topadi, lekin 
qanday jamg’arish yo’lini bilmasdan uni yo’qotarkan. 
Bozor iqtisodi yuksak rivojlangan mamlakatlarda pul mablag’ini quyidagi 
aktivlarga qo’yish afzal hisoblanadi. 
Birinchidan, davlatning qimmatbaho qog’ozlari, ya’ni uzoq muddatli 
obligatsiyalar, qisqa muddatli veksellarga qo’yish. Davlatning qimmatbaho 
qog’ozlari kafolatlangan bo’ladi va ularning bahosi kamdan-kam hollarda 
o’zgaradi. O’zgarganda ham sezilarsiz miqdorda o’zgaradi. Shuning uchun 
ham davlat qimmatbaho qog’ozlari yuqori likvidlikka ega bo’ladi. 
Ikkinchidan, sanoat korxonalari va korporatsiyalarning qimmatbaho 
qog’ozlari, ya’ni aktsiya va obligatsiyalariga qo’yish. Korporatsiya, 


16 
korxonalarning aktsiya, obligatsiyalarining ishonchliligi davlatnikiga nisbatan 
kam bo’lishi mumkin. Chunki ularning bahosi u yoki bu sabab bilan tushib 
ketsa, qo’yilgan mablag’ ko’zlangan natijani bermasligi mumkin. Agar 
mablag’ iqtisodiy barqaror korxonalarning qimmatbaho qog’oziga qo’yilsa u 
davlatning qimmatbaho qog’oziga nisbatan yuqori daromad keltirishi 
mumkin. 
O’zbekiston sharoitida korporatsiya, assotsiatsiya, korxonalarning 
qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish, ularning ikkinchi sotilish bozorini 
vujudga keltirish va rivojlantirish bo’yicha ancha ishlar amalga 
oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda qimmatbaho qog’ozlar bozorini rivojlantirish 
va takomillashtirish dolzarb vazifa hisoblanadi va bu jarayon O’zbekiston 
iqtisodini rivojlantirishning asosiy dastaglaridan biri bo’lib qoladi. 
Uchinchidan, pulni qimmatbaho, noyob buyumlarga, san’at asarlarlariga 
qo’yish yo’li bilan jamg’arish. Bu usulda iqtisodning ijobiy va salbiy 
tomonlarga o’zgarishiga qaramasdan buyumda ifodalangan qiymat o’zini 
yo’qotmaydi. Agar davlat barqaror iqtisodga ega bo’lib, bozor 
munosobatlari yaxshi rivojlangan bo’lsa, bu aktivlarning likvidligi uncha 
yuqori bo’lmasligi mumkin. Pul yuqori darajadagi likvidlilikka ega bo’lgani 
uchun, uni xohlagan vaqtda, xohlagan to’lovni to’lashga yo’naltirilishi 
mumkinligi uchun, u nominalini o’zgartirmasligi uchun pul jamg’arma va 
xazina to’plash vazifasini bajaradi. 
Pul jamg’armasi boylikning bir shakli hisoblanadi. Kishilar boylikni faqat pul 
shaklida emas, boshqa shakllardan - masalan, uy-joy, yer, mashina, asbob-
uskuna, aktsiya, obligatsiya va boshqa shaklda ham mujassamlashtirishi 
mumkin. Boylikning bu shakllarida likvidlilik darajasi pulga nisbatan (agar 
inflyatsiya bo’lmasa) past bo’ladi va ularning narxi ham o’zgarishi mumkin. 
Yer, uy-joy, asbob-uskuna, qimmatbaho qog’ozlarni pulga aylantirmasdan 
turib biror to’lovni qoplash uchun yo’naltirib bo’lmaydi. Pulni bo’lsa 
xohlagan paytda turli to’lovlarni qoplash uchun yo’naltirish mumkin. 
Inflyatsiya sharoitida pulni jamg’arish xohlagan rejani amalga oshirishga 
imkon bermasligi mumkin. Chunki jamg’ariladigan pullar o’z qadrini bir 
necha marta yo’qotib boradi va unga ishonch yo’qoladi. Bu sharoitda milliy 
pul birliklari muomala va to’lov vositasi, hamda baholar masshtabi bo’ladi, 
lekin jamg’arish vositasi bo’lib barqaror biror chet el valyutasi muomalaga 
kiradi va pul aktivlari shu valyutalarga almashtiriladi. Shu holni 50-yillarda 
janubiy Koreyada, 70-yillarda Isroilda, hozirgi kunlarda MDYo davlatlari 
amaliyotida ko’rish mumkin. 


17 
Odatda, pul barcha vazifalarini bir vaqtda ketma-ket bajarishi mumkin. 
Ba’zida mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy barqarorlikka qarab, pulning 
vazifalari bir-biridan ajralib qolishi ham mumkin. Masalan, 40-yillarda 
Xitoyda tovarlar bahosi AQSh dollarida aniqlangan, hisob kitoblarda, tovar 
sotish va sotib olishda Xitoy valyutasi qo’llanilgan. Xuddi shunday hol 
giperinflyatsiya davrida Isroilda, Argentina, Meksika, kabi mamlakatlarda 
joriy qilingan. Bu mamlakatlarning milliy valyutasi muomala va to’lov 
vositasi sifatida ishlatilgan. 
Adabiyotlarda pulning jaxon puli vazifasi to’g’risidagi g’oyani ham 
uchratish mumkin. Bu vazifani biror valyutaga bog’lab qo’yish to’g’ri deb 
bo’lmaydi. Agar biz tarixga e’tibor beradigan bo’lsak, tashqi savdo, xalqaro 
aloqalar, xalqaro kredit munosabatlarining rivojlanishi jahon puli sifatida 
oltinning qo’llanilishiga olib kelgan. 1867 yilda Parijda qabul qilingan 
kelishuvga asosan oltin davlatlar o’rtasida yagona pul (jahon puli) sifatida 
qabul qilingan. 1922 yilda Genuyada o’tkazilgan konferentsiyasidagi valyuta 
bitimiga asosan AQSh dollari va Angliya funt sterlingi oltinning o’rinbosari 
sifatida e’lon qilindi va xalqaro to’lovlarda qo’llanila boshladi. 1944 yildagi 
Brettonvud konferentsiyasidan keyin jahon puli vazifasi oltinda qoldirilgan 
holda, xalqaro to’lovlarda AQSh dollaridan ko’proq foydalanishga imkoniyat 
berildi. Dollarni oltinga almashtirish bo’yicha dollar kursi belgilandi va 35 
dollar 31,1 gr. oltinga teng deb qabul qilindi. 
Keyinchalik har xil valyuta bloklari, valyuta kliringi tashkil qilindi. 70-
yillardan boshlab xalqaro to’lovlarda XVF tomonidan kiritilgan maxsus hisob 
va to’lov birligi SDR (Special Dzawind Ridts) qo’llanila boshlagan. 1971 yilda 
SDRning oltin miqdori AQSh dollarinikidek 0,888 671 gr. oltinga teng deb 
belgilangan. Dollar devolvatsiya bo’lganidan keyin, 1974 yil 1 iyuldan 
boshlab SDR qiymati 16 davlat valyutasining o’rtacha kursi, keyinchalik 
etakchi besh mamlakat valyutasi kursi bo’yicha aniqlanadigan bo’ldi. 1979 
yil martdan boshlab Evropa valyuta tizimiga kiruvchi mamlakatlarda xalqaro 
hisob-kitoblarni olib borish uchun xalqaro hisob birligi -EKYu (Europen 
Currencu Unit) qo’llaydigan bo’lishdi. EKYu - bu a’zo mamlakatlar 
banklaridagi schetlariga yozib qo’yiladigan hisob birligi. 
Iqtisodchilarimiz o’rtasida pulning jahon puli vazifasi mavjud deyuvchilar, 
biz yuqorida qisqacha ta’riflagan valyuta kliringi, SDR, EKYu kabi to’lov 
vositalariga jahon puli sifatida qaraydilar. Lekin SDR, EKYu lar asosan 
to’lovlarni amalga oshirishda qo’llaniladi. Bu jarayon esa pulning to’lov 


18 
vositasi vazifasida o’z aksini topadi. Bu holda to’lov jarayoni mamlakat 
ichidagi emas, davlatlararo munosabatlarni o’z ichiga oladi. 

Download 326.93 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling