Kurs jumisi tema

Jańa tártiptiń tiykarǵı maqsetleri tómendegilerden ibarat edi:
barqaror almasıw kurslarına iye bolǵan, xalıq aralıq valyuta sistemasın shólkemlestiriw;
qattiq valyuta qadaǵalawı biykar etiliwi hám barlıq valyutalardıń konvertirlanıwiga erisiw.
Brettonvud sistemasınıń tiykarǵı tárepleri tómendegi principlardı óz ishine aladı :

• 
  mamlakatlar ortasındaǵı esap -kitaplerde altın óziniń aqırǵı pul funkciyasın saqlap qaldı ;
  
• 
  Amerika dolları rezerv valyuta retinde qabıllandı. Ol altınǵa teńlestirilip, basqa mámleketlerdıń valyuta mánisin ólshew hám de xalıq aralıq kredit tólewi quralı retinde qabıllandı ;
  
• 
  boshqa mámleketlerdıń Oraylıq bankleri hám húkimetleri dollardı, AQSH ǵáziynechiligidan 1 troya untsiyasi (31, 1 g.) ushın 35 doll, kurs boyınsha almashishi mumkin edi. Bundan tashqari, hukumat organlari va xususiy Shaxslar altındı menshikli bazarlerden satıp alıwları múmkin edi. Altındıń valyuta bahası rásmiy kurs tiykarında belgilenip, ol 1968 jılǵa shekem sez
  
• 
  ilerli dárejede terbelmeligen;valyutalardıń bir-birine teńlestiriliwi hám olardı óz-ara almastırıw, altın hám dollerde ańlatılatuǵın rásmiy valyuta paritetlarida ámelge asırılǵan ;
  

• 
  barcha mámleketler hár qanday alınǵan basqa mámleket valyutasına salıstırǵanda, óz valyuta stul turaqlılıǵındı saqlawı shárt edi. valyutanıń bazar stul, altın yamasa dollerde belgilengen paritetdan 1 procentten artıq ol yamasa beri iyiwi múmkin emes edi. Paritetlardıń ózgeriwi, tólew balansındaǵı buzılıwlar turaqlı tús alsaǵana, múmkin esaplanardi. Dollerden paydalanıw kóleminiń ǵalabalıq tús alıwı menen, altınnan paydalanıw kólemi keskin pasaydi;
  

• 
  valyuta munasábetlerin mámleketlerara tártipke salıw, tiykarlanıp, XVF tárepinen ámelge asırilatuǵın boldı.
  

Ótken ásirdiń 60 -jıllarına kelip Brettonvud sisteması, ósip kiyatırǵan jáhán xojalıǵınıń baynalminallasıwı, TMKlardıń valyuta salasındaǵı alıpsatarlıǵınıń baslanıwına qarsılıq qılatuǵın edi.
Altın tártibindegi dollar ulgisi sisteması, ámelde az-azdan dollar ulgisi sistemasına aylanıp bardı. Ótken ásirdiń 60 -jıllarına kelip, AQSH ekonomikası daǵı keyin basıp jılısıw, hám tiykarlanıp, Batıs Evropa hám Yaponiya ekonomikalıq qudıretiniń ósiwi nátiyjesinde dollardıń qadri sezilerli dárejede tústi. AQSHdan sırtda bolǵan dollar rezervlari iri evrodollar bazarın quradı. Tólew balansındaǵı iri kemtarlıq, 1 untsiya ushın dollar bahasın 35 dollarǵa asıwına alıp keldi.
valyuta sistemasınıń larzaga keliwine, sonıń menen birge, túrli mámleketlerde túrlishe ekonomikalıq ósiw júz bergenliginde de óz tásirin ótkerdi. 1961 jıl martında júzege kelgen sezilerli dárejedegi unamlı tólew balansı nátiyjesinde, nemis markası hám golland guldeniniń revalvatsiyasi júz berdi.
Bir waqıttıń ózinde, 1963 jıldan baslap, funt sterling qattı basım astında qaldı. Kórsetilgen barlıq járdemlerge qaramastan, úsh jıllıq krizis dáwirinde, 1967 jılǵa kelip, funt sterling pariteti 2, 80 nen 2, 40 dollarǵa shekem devalvatsiya etildi. Bunıń nátiyjesinde altınǵa bolǵan talap arttı. Bulardıń barlıǵı altındıń azayıwına alıp keldi. Oraylıq banklardı 1968 jılda altın aqshası (ingl.) den waz keshiwge hám altın bazarınıń amerika sektorına jıynanishiga alıp keldi.
1960 jıllarǵa kelip, AQSH tólew balansındaǵı kemtarlıq, altın rezervin 18 mlrd. dollarǵa, 1970 jıllerde bolsa, 11 mlrd. dollarǵa kemeytirdi. Bir waqtıniń ózinde, AQSHga salıstırǵanda shet el kreditorlardıń talabı talay ósip, 1970 jılda ol AQSH ixtiyoridagi altın rezervlaridan eki márte kóp edi. 1971 jıldıń iyunına kelip AQSH dollardı altınǵa rásmiy bahoda almastırıwdan bir tárepleme bas tartdı. Bul Brettonvud sistemasınıń ámelde biykar bolıwın bildirardi.
Yamayka jáhán valyuta sisteması (1976 y.-házirgi payıtqa deyin). 1976 jılı Kingstonda (Yamayka ) bolıp ótken XVFniń náwbettegi jıynalısında jańa valyuta sistemasına tiykar solindi. Yamayka pitiminiń jol-jobaları tiykarında, xalıq aralıq valyuta mexanizmin shólkemlestiriw principlerıni tómendegishe keltiriw múmkin: altındıń bahanı ólshew retinde hám valyuta kursların esaplaw quralı retindegi teńger funkciyası biykar etildi.
Altın erkin baha belgilenetuǵın ápiwayı tavarǵa aylandı. Bir waqtıniń ózinde ol, joqarı likvidli aktiv retinde arnawlı tavar bolıp qolaveradi. Kerek bolıp qalǵanda, altın satıladı hám odan alınǵan valyuta tushumidan tólew ushın paydalanıladı.
Mámilege SDR ulgisi (Special drawing rights - SDR) - «maxsus qarızdarlıq huqıqı» kirgizildi. Bunnan gózlengen maqset, bul valyutalardı tiykarǵı rezerv avuari etip, basqa rezerv valyutalardı, birinshi náwbette, AQSH dolları rolin tómenletiw edi.
Mámleketlerge valyuta stul rejimin tańlaw huqıqı berildi. Mámleketler ortasında ámeldegi valyuta munasábetleri, olar milliy pul birlikleriniń júzip Juretuǵın stulǵa tiykarlana basladı. Kurslardıń shayqalıwına, tiykarlanıp, eki faktor tásir kórseter edi:
a) valyutanıń mámleket ishki bazarındaǵı satıp alınǵan zat quwatı, real baha koefficientler
b) xalıq aralıq bazarlerde, milliy aqshaǵa bolǵan talap hám usınıs.
Ótken ásirdiń 90 -jıllarına kelip, júzip juretuǵın kurs faktorların nátiyjeni ámelde qollanıw etiw nátiyjesinde, xalıq aralıq valyuta sistemasın shólkemlestiriwdiń tómendegi elementlerine tiykarlanǵan quramalı sızılması payda boldı ;
Munasábetlardı saqlaw kerek bolǵan bólek milliy valyutalar, tiykarǵı tayansh birlikler retinde saylanadı, anıqrogi, óz valyuta stuldı basqa valyutaǵa bólew;

• 
  valyuta kurslarınıń terbelis dárejesi birdey emes, sonıń menen birge, terbelis aralıǵı keń.
  

Bunda, valyuta stul, ayırım valyutalarǵa salıstırǵanda málim aralıqta ustap turıladı, basqa valyutalarǵa salıstırǵanda bolsa, erkin almasıladı. Basqasha sóz menen aytqanda, milliy valyuta pariteti, tiykarlanıp, SDRga salıstırǵanda ustap turıladı. Ámelde mamlaqatlardıń valyuta rejimin járiyalawları túrlishe bolıp tabıladı.
1988 jılda 58 mámleket óz valyuta stuldı, bir tiykarǵı sherik mámleket valyutasına salıstırǵanda ornatıwı haqqında qarar qabıllandı : amerika dollarına (39 mámleket), frantsuz frankiga (14 frank aymaǵı mámleketleri) hám basqa valyutalarǵa (5 mámleket).
Yamayka pitimine tiykarlanıp, jámáát rezerv valyuta birligi retinde SDR tán alındı.
SDRniń mánisi daslep, altınǵa kóre belgilengen (SDR=0, 888671 sap altın ) bolsa, 1974 jıl 1 iyunnan baslap, SDR stul «valyuta sebeti»ga salıstırǵanda anıqlana baslandı.
SDR boyınsha depozitlar procent keltiredi. Eger XVFda SDRdagi avuarlar assignovaniyadan artıqsha bolsa, mámleket procent aladı, kerisinshe, SDRdagi avuarlar assignovaniyadan kem bolsa, procent tóliydi. Ol, aǵza mámleketlerge XVFda ajıratılǵan kvotalar tiykarında XVFdagi arnawlı esapbetlerde alıp barıladı. Bul kvotalar, tólew balansındaǵı kemtarlıqtı finanslıq támiynlew ushın, zárúrli Valyutanı satıp alıwǵa isletiledi. Biraq, SDRniń xalıq aralıq esap -kitaplar daǵı úlesi 6 procentke jaqın. Kópshilik ekonomistlardıń pikrine qaraǵanda, SDRga rezerv valyutası retinde emes, bálki kóbirek dárejede kredit retinde qaraw kerek. Lekin, SDR da rezerv, da kredit valyutası esaplanadı.
Sonday etip, jáhán valyuta sistemasınıń ush kórinisi ámel etken hám aldınma keyin bir-birin ornın almastırǵan. Olerden birinshisi - «oltin teńge ulgisi» sisteması - nızamlı tárepten tiykarǵı pul forması rolin orınlawshı altınǵa tiykarlanǵan. Milliy birliklardıń stul altınǵa qattı baylanısqan bolıp, valyutalar bir-birine altın menen támiyinlengenligi arqalı, qattı kurs boyınsha salıstırıwlanǵan. valyuta kurslarınıń daǵaza etilgen koefficientlerden iyiwi + 1% ten ortmagan hám «oltin noqatlar» shegarasında bolǵan.
Ekinshi sistema - bul «oltin deviz ulgisi» (Brettonvud valyuta sisteması ) bolıp, ol AQSH dollarına salıstırǵanda valyutanıń qattı stuldı ornatıw (iyiwiwler shegarası +1% aralıqta ) arqalı ámel etken. AQSH dollarınıń stul altınǵa salıstırǵanda qattı ornatılıp, dollar sol kurs boyınsha altınǵa konvertirlangan.
Sistemanıń ózi bolsa, «oltin deviz ulgisi» degen at aldı. Genuya sistemasın, altın teńge hám altın deviz ulgileri ortasındaǵı aralıq sistema deyiw múmkin.
Úshinshi jáhán valyuta sisteması - Yamayka valyuta sisteması, júzip juretuǵın, almasıw kurslarına tiykarlanǵan bolıp, «kóp valyutalı ulgi», yamasa basqasha - SDR ulgisi dep ataladı. Mámleket belgilengen, júzip juretuǵın yamasa aralas valyuta kursların tańlawı múmkin. Bul, sonıń menen birge, valyuta krizisların keltirip shıǵarıw ózgeshelikine de iye.