Kurs jumisi tema

Altın bul funkciyalardı támiyinlewi ushın, tómendegi shártler orınlanıwı shárt bolǵan :

• 
  Oraylıq bank altındı, belgilengen kurs boyınsha, shegaralanǵan muǵdarda satıwdı hám satıp alıwdı kepillik beriwi.
  
• 
  Altın iyesine, mámleket teńgesinde tayarlanǵan altındı teńge hám quyma formasında hár qanday muǵdarda saqlawı. Altın rezervlardı saqlaw procesi bolsa, tezavratsiya degen atalǵan.
  
• 
  Altındıń import hám kiripi shegaralanbaǵanlıǵı.
  

Bul shártlardıń orınlanıwı, teńgeni metall mánisi hám nominalı mudamı birdeyde bolıwı támiyinlengen. Óz-ózinen, altın teńge ulgisi sharayatında, likvidlilik - sanaat maqsetleri ushın zárúr bolǵan altındı islep shıǵarıw tezligi hám altındıń muǵdarı menen anıqlanǵan.
Barlıq valyutalar hám altın ortasındaǵı jaqın baylanıslılıq, xalıq aralıq esapkitoblardı ámelge asırıwda, málim tásirin ótkerdi.
Altın ulgisiniń avtomatikalıq iskerligi dep atalatuǵın process tómendegishe ámelge asdı : tólew balansında kemtarlıq ámeldegi mámleket, málim muǵdardaǵı altındı sırt elge alıp shıǵıwı shárt bolǵan. Bul aylanbadaǵı pul massasın kemeytirip, deflyatsiyaga alıp kelgen (deflyatsiya -aylanbadaǵı pul massası artıwın shegaralaw procesi, inflyatsiyaniń terissi). hám kerisinshe, bir mámleketten ekinshi mámleketke altındıń alıp keliniwi, ekinshisinde inflyatsiyani keltirip shıǵarǵan. Sol jol menen payda etińan bahalar ortasındaǵı parq, altın alıp shıǵılǵan mámleket ushın paydalı esaplanǵan. Kiripti keńeytiw, importtı kemeytiw arqalı, bunday mámleket tólew balansın jaqsılaǵan.
Sonıń menen birge, tártipke salıw processinde pul (altın ) deficit bolǵan mámlekette esap stavkaların asırıw hám kerisinshe, pul (altın ) artıqsha bolǵan mámlekette esap stavkasın túsiriw qollanılǵan. Joqarıdaǵılar nátiyjesinde júzege kelatuǵın kapital kóshiwi, eki mámleket ortasındaǵı tólew jaǵdayı balanslanıwına járdem bergen.
Altın ulgisi sharotida, birja almasıw kursları júdá tar shegarada +1% ga shayqalıwı múmkin edi. Bul jaǵday joqarı hám tómen «oltin noqatlari», dep at aldı. Rásmiy paritetdan bunday iyiwishni, altın aldı -sotdisi waqtında fraxt hám qamsızlandırıw menen baylanıslı ǵárejetlardıń kelip shıǵıwı, tasılatuǵın altın mánisiniń +l% ini shólkemleskenligi menen túsindiriw múmkin. Eger, málim valyutanıń almasıw stul, óz paritetidan joqarı bolsa, shet el valyutanı satıp alıwdan, altındı tashib keltiriw arzan esaplanǵan. Depitor óz aqshasın altınǵa almastırıp, qarız tólegen. Basqa tárepden, eger valyuta stul tusse, kreditor qarızdı altın menen tolıqnishini talap etken. Bul sistemada valyuta munasábetleri mámlekettiń aralasıwınan qalıs tárzde ámelge asırılǵanlıgınan hám de almasıw stuldıń shayqalıwı sezilarsiz bolǵanlıǵınan, valyuta riskı tómen edi. Usı sistema 1914 jılǵa shekem ámelde boldı. Birinshi Jáhán urısı jıllarında júzege shıqqan ekonomika ushın iri kólem degi zárúrli aqshalar, tek ǵana qosımsha pul shıǵarıw jolı menen qandirilishi múmkin edi. Ishki bazarǵa unamsız tásirin inabatqa alıp, kóplegen mámleketler Altın ulgisine tiykarlanǵan qaǵıydalardı biykar etiwshi ilajlardı qolladılar. Bul bolsa, Parij Jáhán valyuta sistemasın ámelde tártipsizlikke alıp keldi.
Genuya jáhán valyuta sisteması (1922-1929 y). Ekinshi jáhán valyuta sisteması 1922 jılda ótkerilgen xalıq aralıq Genuya konferenciyası sheshiminiń nátiyjesi edi. Bul sistema - altın ulgisine tiyisli bolıp, onıń jańa kórinisi «oltin qoyılma ulgisi» esaplanadı. Altın qoyılma ulgisi ámel etken sharayatta, aylanbadaǵı pul yamasa bólekan, yamasa tolıq qaǵaz pullar edi. Huqıqıy tárepten, usı qaǵaz pullardı qalelegen waqıtta emission bankten altınǵa almastırıw múmkin bolǵan. Ámelde bolsa, bul pullardıń málim bólegin sol jol menen almastırıw múmkin bolǵan. Emission bank, álbette, puldı tolıq támiyinlew ushın zárúr bolǵan altındı saqlawı shárt emes edi. Belgilengen támiynat (altın ) qanshellilik az bolsa, mámlekettiń qosımsha qaǵaz pullardı shıǵarıw múmkinshiligi sonshalıq kóp bolǵan. Usınıń sebepinen, mámile degi qaǵaz pul muǵdarı saqlanatuǵın metall pul muǵdarınan joqarı bolǵan. Altınǵa almasinadigan valyutalar retinde dollar, frantsuz franki hám funt sterling tańlandı.
Genuya valyuta sisteması tek 1929 jılǵa shekem ámelde boldı. Bul sistemanıń tártipsizlikke dús keliwine tiykarǵı sebep, urıstan keyingi inflyatsiya tásirinde valyuta pariteti norealliginiń ósip barıwı boldı. Kópshilik mámleketlerde inflyatsiya pátleriniń túrli dárejede bolıwı, xalıq aralıq bahalarǵa baylanıslılıqta uyqaspawshılıqdiń kusheytiwine alıp keldi. Mısalı, 1925 jılda funt sterling dollarǵa salıstırǵanda 44 procentten tómen bolmaǵan bahalanıwǵa iye bolǵan. Kóplegen mámleketlerde, ekonomikanıń ishki hám sırtqı tarawlarında dollar arqalı muwapıqlastırıw sezilerli dárejedegi inflyatsiyani keltirip shıǵardı. Bir valyutanıń almasinuv stuldıń tómenlewi, basqalarınıń da qayta bahalanıwiga alıp keldi. Aldınǵı paritetni qayta tiklew maqsetinde, almasıw stul kóterilgen mámleketlerde de inflyatsiya júz berdi. Nátiyjede, júzege kelgen devalvatsiya barlıq tiykarǵı valyutalarǵa tásir etdi.
Eki jáhán urısı aralıǵinda xalıq aralıq pul sisteması turaqlılıǵındı aynıwına sebep bolǵan faktorlar, tek ǵana inflyatsiya hám devalvatsiya emes edi. 1931 jıldan baslap, pútkil jáhán ekonomikasın láń jaǵdayǵa salıp qoyǵan krizis sebepli, Valyuta qadaǵalawı engizildi. Tiykarǵı mútajliklardı qandırıw menen baylanıslı, ámeldegi tólewlardı ámelge asırıwǵa jetkilikli shet el valyuta rezervin támiyinlew, baqlawdıń tiykarǵı waziypası edi.
Onıń ushın, húkimetler shet el valyutanıń importı hám kiripi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıwlarına tuwrı keldi. Rasında, sistema ush valyuta blokına ajraldi: dollar, funt streng hám frank aymaqlı. Bular Ekinshi jáhán urısına shekem ámel etdi. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, frank aymaǵı, Afrikanıń frantsuz tilinde sóylesiwshi mámleketlerinde evro mámilege chiqqunga shekem iskerlik yuritdi.
Brettonvud jáhán valyuta sisteması (1944-1972 yy.). 1943 jılǵa kelip, AQSH hám de Ullı Britaniya erkin hám turaqlı valyuta sistemasın qurıw ushın dáslepki qádemlardı qoydı. 1944 jıldıń iyul ayında Bretton-vuds shaxrida bolıp ótken konferenciyada, AQSH altın ulgisine tiykarlanǵan kontseptsiyaǵa ótiw ǵayratı menen shıqtı. Sol waqtıniń ózinde, jańa xalıq aralıq valyutanı tártipke salıw sisteması iskerligin baqlaw ushın, Xalıq aralıq valyuta fondı (XVF) ni shólkemlestiriw tuwrısında qarar qabıllandı.