Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

2.2. XX ásirdiń 20-40-jıllarındaǵı qaraqalpaq tili
XX ásirdiń jigirmalanshı jılları qaraqalpaq xalqınıń siyasiy-jámiyetlik ómirinde ózgerisler júz berdi. 1924-jılı Qaraqalpaq avtonomiyalı oblastı dúzildi. Jámiyette siyasiy mádeniy jańalıqlar payda boldı.
Xalıq aǵartıw isleri jolǵa qoyılıp xalıqtı ǵalaba sawatlandırıw jumısları baslandı. Jas óspirimler hám egedeler ushın mektep sabaqlıqları basılıp shıqtı. Ana tilinde oqıw, oqıtıw isleri jolǵa qoyıldı. 1924-jıldan baslap jergilikli baspa sóz payda boldı.¹³ "Erkin qaraqalpaq" gazetasınıń shıǵıwı menen qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik publicistikalıq stili qáliplese basladı. Milliy kórkem óner rawajlandı. Radio, soń televidenie jumısları jolǵa qoyıldı. Qaraqalpaq tilinde mámleketlik basqarıw isleri alıp barıldı, usı sebepli qaraqalpaq tiliniń rásmiy is qaǵazlar stili de rawajlanıp bardı. Qaraqalpaq tilinde jámiyetlik-siyasiy, úgit násiyat jumısları alıp barıldı.
Qaraqalpaq milliy jazba ádebiy tili tolıq qáliplesip, xalıqtıń siyasiy-jámiyetlik hám sociallıq turmısınıń hár tárepleme rawajlanıwı menen qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmeti keńeydi. Qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń rawajlanıwı baslı eki derek tiykarında, birinshiden, qaraqalpaq tiliniń ishki múmkinshilikleri tiykarında, ekinshiden, basqa tillerdiń tásiri hám óz ara bayıwı tiykarında boldı. Bul dáwirde qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasında bir qansha ózgerisler júzege keldi. Dawıslı hám dawıssız sesler quramı kóbeydi. Buwınnıń jańa tipleri payda boldı. Burın qaraqalpaq tilinde sózdiń basında eki dawıssız qatar jumsalmaytuǵın bolsa, endi eki, hátte úsh dawıssız qatar qollanıp basladı: traktor, stakan, Mkrtchyan, sprint h.t.b.
Buwın qurılısındaǵı ózgerislerge hám basqa da fonetikalıq zańlılıqlarǵa baylanıslı sózdegi pát normalarınıń ózgeriwi, pát orınlarınıń jıljımalı sıpatı payda boldı. Bul dáwirde qaraqalpaq leksikası tarawında ádewir jańalıqlar boldı. Jańa turmıs penen kún-kóristiń, ekonomika menen mádeniyattıń, ilim menen texnikanıń ósip rawajlaniwı menen jańa túsiniklerdi ańlatıwshı jańa sózler payda boldı. Qaraqalpaq tiliniń ishki múmkinshilikleri tiykarında qaraqalpaq tiliniń leksikası bayıp rawajlandı. Tilimizde burınnan bar sózlerdiń mánileri keńeydi, jańa mánilerge iye boldı. Sonıń menen birge, rus tilindegi sózlerdi kalka usılı arqalı awdarma jasaw esabınan jańa sózler payda boldı: qızıl bayraq, bes jıllıq plan, ot atba.
Jáne de, dialektlik sózlerdi ádebiy tilge endiriw esabınan da qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bayıdı. Bul dáwirdegi qaraqalpaq tili leksilasınıń bayıwına rus tiliniń de tásiri boldı. Jańa túsinik hám buyımlarǵa baylanıslı rus tilinen hám rus tili arqalı latın, grek, nemis, inglis, francuz, italyan hám taǵı basqa da tillerden kóp sanlı sózler kelip kirdi: respublika, kolxoz, partiya, fonetilka, leksika, morfologiya, dialektologiya, proza, poeziya, lirika, drama. Bul dáwirde qaraqalpaq tiliniń grammatikalıq qurılısı tarawımda da birqansha ózgerisler payda boldı. Qaraqalpaq tilinde burınnan bar sóz jasawshı qosımtalardıń bir qatarınıń qollanıw órisi keńeydi: tarktorshı, chekankalaw.