Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

Sillabografiyalıq jazıw. Jazıwdıń taǵı bir túri sillabografiyalıq jazıw bolıp, bunday jazıwda hárbir buwın ayrıqsha tańba menen belgilenedi. Solay etip shártli tańbalar olar ańlatatuǵın sózdiń seslik tárepine jaqınlasadı. Sillabografiyalıq jazıw úlgisinde Hindstanda qolanılatuǵın divanagar jazıwı, sonday-aq tibet, efiop jazıwları jatadı. Sillabografiyalıq jazıwlardıń qatarına Qıtay, Yapon ireoglif ⁷jazıwları da kiredi.
Fonografiyalıq jazıw. Jazıwdıń eń jetilisken túri fonografiyalıq⁸ (seslik) jazıw. Bul awızeki janlı sóylew tiline eń jaqın bolıp tabıladı. Bul jazıw arqalı sózlerdiń fonetikalıq (seslik) quramı, grammatikalıq qurılısı anıq ańlatıladı. Sonlıqtan da seslik jazıw menen jazılǵan tekstti lingvistikalıq analiz jasaw múmkin boladı. Seslik boyınsha hárbir seslik tiptiń (fonemanıń) óziniń shártli tańbasınıń bolıwı sózlerdi fonetikalıq jaqtan tastıyıqlanǵan, shólkemlesken bir pútin formaǵa da keltirip turadı. Tilde sesler oǵada kóp túrli. Biz olardıń júdá kóp túrli ekenligin onsha elestire bermeymiz. Jazıwda barlıq seslerdi shártli tańbalar menen belgilep shıǵıw múmkin emes. Bunıń zárúrligi de joq. Ádette jazıwda sózlerdiń mánisin hám formasın ózgertiwge sebepshi bolatuǵın seslerdiń tipi bolǵan formalardı shártli tańbalar menen (háripler menen) belgileniwiniń ózi seslik jazıwdıń iske asıwı ushın tolıq jetkilikli. Túrli fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen payda bolatuǵın seslik ozgerisler jazıwda ayrıqsha tańbalar menen sáwlelenbeydi. Tek fonetikalıq transkripciyasın bererde ǵana seslerdiń fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı payda bolǵan seslik ózgesheliklerin (allofonlardı) qosımsha diakritikalıq shártli tańbalar menen belgilew múmkin. Sonlıqtan da sózlerdi fonetikalıq transkripciyası arqalı jazıw menen ádettegi imla qádeler tiykarındaǵı jazıwımız ortasında ádewi parıq boladı.

1.1. Jazıw hám onıń awızeki sóylew tiline qatnası
Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw xızmetin atqaratuǵın til eki túrli jol menen júzege shıǵadı hám eki túrli kóriniske ye boladı: awızeki hám jazba. Ádette, tábiyiy jaǵdayda adamlardıń pikir alısıwı awızeki túrde iske asadı. Tildiń barlıq nızamlılıqları usı janlı sóylew tilinde kórinedi. Sonıń menen birge, adamlar ortasında qarım-qatnas jasawdıń awızeki sóylewden sońǵı eń áhmiyetli quralı jazba til bolıp tabıladı.
Jazba til awızeki sóylew tilinen ádewir keyin payda bolǵanlıǵı sózsiz. Adamzat tiliniń payda bolıwı degennen biz mudamı sóylew tiliniń payda bolıwın túsinemiz. Jazba til, álbette, jazıwdıń payda bolıwı menen qáliplesti. Jazıw til arqalı ańlanatuǵın oy-pikirdi, birinshiden, uzaq waqıtlar dawamında saqlaw maqsetinde, ekinshiden, qálegen alıslıqlarǵa jetkeriw maqsetinde payda bolǵan. Tildiń óziniń payda bolıwı sıyaqlı jazıwdıń payda bolıwı da zárúrlikten kelip shıqtı. Áyyemgi dáwirlerden baslap-aq adamlar jazıwdan óz oy-pikirlerin basqa qáwimlerge yamasa dawıs jetpeytuǵın aralıqtaǵı adamlarǵa jetkeriw ushın, sonday-aq ózinen sońǵı áwladlarǵa miyras qaldırıw maqetinde paydalanǵan.
Jazıwdıń payda bolıwı adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń oǵada ullı tabısı bolıp tabıladı. Jámiyettiń rawajlanıwı menen jazıw kem-kem jetilisip rawajlanıp baradı, jazıwdıń jańa túrleri payda boldı hám atqaratuǵın xızmeti úlkeyip, jumsalıw sferası keńeyip bardı.
Jazıw arqalı awızeki sóylewdegi ayırım kemshilikler saplastırıladı. Awızsha sóylewdiń baslı kemshiligi onıń waqıt hám kemshilik jaǵınan shekleniwshiligi bolıp tabıladı. Texnikalıq qurallardı esapqa almaǵanda awızsha sóylew sóylewshiden málim dárejedegi qashıqlıqta turǵan adamlarǵa ǵana qollanıladı. Al waqıtlıq jaqtan tek sóylew momentinde ǵana awızsha sóylew qatnas quralı xızmetin atqara aladı. Awızdan shıqqan sózdi qaytarıp alıwǵa bolmaydı. Jazıwdıń payda bolıwı menen tildiń keńislik hám waqıt jaǵınan shekleniwshiligi joyıldı. Jazıw eń áyyemnen baslap-aq awızsha sóylewdi qálpine keltiriwshi járdemshi qural xızmetin atqarıp keldi. Biraq jazıw mudamı awızeki tildi tikkeley sol qálpinde ańlatıp kele bermegen. Grafikalıq tańbalar járdeminde semantikalıq tárepi menen birge tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq qásiyetlerin ańlatıw jazıwdıń rawajlanıwınıń sońǵı jetilisken dáwirine tuwra keledi.
Házirgi dáwirde adamnıń kóriw uqıbı menen baylanıslı bolǵan kóplegen belgiler, tańbalar hár túrli maqsetler ushın turmısta qollanıladı. Bunday tańbalar tikkeley jazıw bolmaǵanı menen olardan belgili bir mazmundı oqıp, túsiniwge boladı. Máselen, dúkanlardıń, fabrika-zavodlardıń, hám.t.b. kárxanalardıń aldılarında qoyılǵan kórgizbeler hám sol mákemege baylanıslı bolǵan belgiler; túrli tústegi jaqtılıqlar (svetofor, simofor), jalaw yamasa fonar menen beriletuǵın signallar hám.t.b.