Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

II BAP. Álipbe haqqında túsinik
Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen qatań tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Geyde onı alfavit, azbuka termini menen de ataydı.
Alfavittegi háriplerdiń belgili bir qatań tártip boyınsha izbe-iz jaylastırılıwı talap etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı túrde mudamı saqlanıwı turmısta ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye boladı. Hár qıylı sózlikler dúzgende, dizimler jazǵanda (kitapxanadaǵı kataloglar, hár qıylı dizimleri, hám t.b.) háriplerdiń álipbedegi orın tártibiniń qatań saqlanıp jazılıwı olardan paydalanıwdı jeńillestiredi.
Jazıwdıń tariyxında hám jazıw tájiriybesinde keńnen taralǵan álipbeler fonografiyalıq álipbeler bolıp sanaladı. Olar finikiy, aramey, grek, latın, slavyan álipbeleri bolıp tabıladı. Ol álipbelerge ayırım ózgerisler kirgiziliw arqalı kóp sanlı dúnya tillerinde paydalanıp kelmekte. Joqarıda kórsetilgen álipbeler fonografiyalıq álipbeler bolǵanı menen tilde neshe fonema bolsa, sonsha hárip penen tańbalana bermeydi. Tildiń fonemalıq quramı menen álipbedegi háriplerdiń quramı teńbe-teń kele beriwi shárt emes. Bunday taza (ideal) álipbeniń bolıwı da múmkin emes. Sebebi álipbeniń ózi tariyxıy dáwirler dawamında ómir súrip kiyatırǵan dástúrler tiykarında qáliplesedi. Buǵan mısal retinde roman-german tillerinde qabıl etilgen latın álipbesin, túrkiy tilleri ushın qabıl etilgen slavyan, latın álipbelerin kórsetiwge boladı. Latın tiliniń leksikalıq, grammatikalıq qurılısına sayma-say keletuǵın 24 háripten (keyinirek 26 háripke jetkerilgen) turatuǵın latın álipbesi fonrmalıq quramında 40 qa shamalas fonemaları bar jańa Evropa xalıqlarınıń tillerine sáykes kelmedi. Sonlıqtan da qabıl alıp atırǵan tilge tuwra kelmeytuǵın ayırım latın álipbesindegi kemshiliklerdi tolıqtırıw maqsetinde, birinshiden, latın háriplerine qosımsha kómekshi tańbalar qosılǵan.
Latın álipbesin paydalanıwshı tillerde birdey fonema hár túrli háripler menen de tańbalanadı. Bir qatar túrkiy xalıqları, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqı da, 20-jıllarǵa shekem arab grafikası tiykarında dúzilgen ózleriniń álipbelerine iye bolsa, 20-jıllardıń aqırınan baslap, ol xalıqlar massalıq túrde latın grafikasın qabıl etip aldı. Arab grafikasınıń kóplegen kemshilikleri boldı. Tildiń ayırım ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı seslerin ańlatatuǵın arnawlı háripler jetispedi, bir sestiń sóz basında, ortasında, aqırında hár qıylı tańbalar menen bildiriliwi jazıwdı úyreniwdi qıyınlastırdı. Sonlıqtan da ótken ásirdiń 20-jıllarınıń aqırınan baslap bir qatar túrkiy xalıqlar latın jazıwın qabıl etip alǵan edi. Túrkiy xalıqlar latın jazıwınan da uzaq paydalanbadı. 1940-jıllarǵa kelgende túrklerden basqa bir qansha túrkiy xalıqlar orıs álipbesin qabıl etip aldı. Al túrkler 1928-jıldan berli latın álipbesin qollanadı. Hárbir tilde jańa álipbe dúziwde ózleriniń til ózgeshelikleri esapqa alındı. Túrkiy tilles bir qatar xalıqlar Awqam tarqawı menen, óz ǵárezsizligine erisiwden-aq jańa latınlastırılǵan álipbege qaytıp ótti. Ózbek tilinde 1993-jılı, qaraqalpaq tilinde 1994-jılı latın álipbesi tiykarındaǵı jańa álipbe qabıl etildi.