Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

2.3. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı
Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háriplerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip penen izbe-iz jaylastırılıwı álipbe¹⁴ dep ataladı. Alfavit sózi grek háripleriniń atınan kelip shıqqan grekshe a - alfa, v - vita dep atalǵan. Orıssha azbuka sózi de usınday jol menen qáliplesken: eski slavyansha a - az, b - buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Qaraqalpaq xalqı 1924-jılı arab jazıwına tiykarlanǵan álipbeni qabıl etti. Bul álipbede dáslepki gazeta hám jurnallar, mektep sabaqlıqları jazıla basladı. Biraq arab álipbesinde háripler tórt túrli bolıp jazıladı: jeke turǵanda, sózdiń basında, ortasında, aqırında turǵanda bólek tańbalar menen belgilenedi. Usı qıyınshılıqlar sebepli onı xalıqtıń tez ózlestiriliwi múmkin bolmadı. Sonlıqtan 1928-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe qabıl etildi. Bul qabıl etilgen álipbeni qaraqalpaq xalqı tez ózlestirdi. Qabıl etilgen álipbe boyınsha 1932- hám 1938-jılları respublikalıq imla konferenciyalar ótkerilip álipbe kem-kem jetilistirilip barıldı. Biraq sol waqıttaǵı dáwir siyasatı sebepli 1940-jılǵa shekem ol álipbede qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin bildiretuǵın ayırım seslerge (u', w, o', g', a', n') óz aldına háripler qabıl etilmedi. Tek 1957-jılı házirgi hárekettegi álipbe qabıl etilip, onda 41 tańba boldı hám ol 1960-jıldan baslap qollanılıp keldi.
Burınǵı Keńes húkimeti tarqap, onıń quramındaǵı awqamlas respublikalar óz aldına mámleket bolıp dúzile basladı. 1993-jıldan baslap Ózbekstan Respublikasında latın jazıwına tiykarlanǵan jańa álipbege ótiw boyınsha jumıslar baslandı. Bundaǵı gózlengen maqset - jazıwdı ele de jetilistiriw, sóylew tili menen jazıwdı jaqınlastırıw, texnikalıq qurallar menen meńgeriwdi jeńillestiriw. Dúnyanıń kópshilik xalıqları latın jazıwına tiykarlanǵan álipbelerden paydalandı.
Qaraqalpaqstan Respublikasında bul baǵdarda bir qatar jumıslar ámelge asırıldı. Qaraqalpaqstanda "Latın jazıwına tiykarlanǵan álipbege ótiw haqqında"ǵı Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jılı 2-sentyabrdegi nızamına muwapıq Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi 1993-jılı 8-sentyabrde latın jazıwı negizinde jańa qaraqalpaq álipbesin tayarlaw boyınsha sheshim qabıl etti. Usı tiykarda 1994-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesiniń joybarı Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń on jetinshi sessiyasında qabıl etildi. Onda 32 hárip boldı.
Bul qabıl etilgen álipbede ayırım kemshilimler boldı. Sonlıqtan 1995-jılı 25-mayda bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń ekinshi sessiyasında "Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında" Qaraqalpaqstan Respublikasınıń nızamına ózgerisler kirgiziw haqqında Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Nızamı shıǵarıldı. Latın álipbesindegi ayırım háriplerdi qabıl etiwde túrkiy xalıqlardıń álipbelerindegi payda bolǵan tájiriybelerge súyenip qaraqalpaq álipbesi tiykarında is júrgiziwshi, mádeniy jaqtan rawajlanǵan mámleketlerdiń jazıwlarına jaqınlastırıw kózde tutıldı. Usı tiykarda 1995-jılı 25-mayda 1994-jılı qabıl etilgen álipbege ayırım ózgerisler kiritildi. 1995-jıl 25-dekabrde ol álipbege jáne de ózgerisler kırgizildi.Qabıl etilgen álipbeniń qaraqalpaq tiliniń ózine tán seslik ózgesheligin bildiretuǵın 5 háribi (a', g', o', u', n' ) apostrof belgisi menen bir hárip (sh) háripler birikpesinen turatuǵın boldı. Ó zgerisler kirgizilgen jańa álipbe tiykarında imla qaǵıydaları dúzilip ol Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1995-jılı 30-dekabrdegi 281/12 sanlı qararı menen tastıyıqlandı hám 1997-jılı óz aldına kitapsha bolıp "Bilim" baspasında basılıp shıqtı.¹⁵ 1996-1997-oqıw jılınan baslap Respublikada1-klasqa barǵan mektep oqıwshıları jańa álipbede oqıy basladı.
Latın jazıwına tiykarlanǵan jańadan qabıl etilgen álipbede dawıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hárip - a, á, o, ó,u, u, ı, i, e, dawıssız seslerdi bildiriw ushın 23 hárip - b, d , f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl etildi.
Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1996-jıldıń 22-noyabrdegi 283-sanlı qararı menen "Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında"ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamın ámeliy iske asırıw boyınsha Mámleketlik baǵdarlama dıúzildi. Baǵdarlamada terminologiyalıq toponomikalıq adam atları hám oqıwlıq sózliklerin sonday-aq úlken akademiyalıq orfografiyalıq sózlikti tayarlaw hám baspadan shıǵarıw 1996-2000-jıllarǵa kórsetilgen edi. Bul sózliklerden ulıwma bilim beretuǵın mektep oqıwshılarına arnalǵan Qaraqalpaq tiliniń imla sózligi 1997-jılı Bilim baspasında basılıp shıqtı. Bul sózlik20 mıńnan aslam sózdi qamtıydı.
Álipbedegi háriplerdiń belgili bir tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli túrde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı túrde mudamı saqlanıwı ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler dúzgende, dizimler jazǵanda háriplerdiń álipbedegi orın tártibi qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boladı. Álipbedegi háriplar qoljazba hám baspa túrine, bas hárip hám kishi hárip túrinen iye boladı.
2016-jıl 10-iyunda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń toǵızınshı sessiyasında "Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ayırım nızamlarına ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında"ǵı Nızam qabıl etilip, onıń 11-statyasına muwapıq, "Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında"ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına qosımshalar hám ózgerisler kirgizildi.¹⁶ Usı nızam tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkemlestirgen jumısshı topar tárepinen imla qaǵıydaları jetilistirilip, qayta dúzildi. Bul imla qaǵıydaların dúziwde K.Ubaydullaev, D.Nasirov tárepinen dúzilgen "Qaraqalpaq tiliniń alfaviti hám orfografiyalıq qádeleriniń jıynaǵı", M.Dáwletov, B.Qutlımuratovlardıń redaktorlıǵında baspadan shıqqan "Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaları", A. Dáwletov, M. Dáwletov, M.Qudaybergenovlar tárepinen tayarlanǵan "Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarınıń jıynaǵı" basshılıqqa alındı. Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesiniń bul usınılıp otırǵan bul imlası házirgi ámeliy jazıwımızǵa úlken ózgeris jasamastan, sol jazıw qaǵıydaların saqlap qalıwdı maqset etti. Sebebi, bul jazıw jigirma jıldan aslam qollanıw tájiriybesinde, ánjumanlar hám baspasózde pikir alısıwlar nátiyjesinde jetilisip bardı hám turaqlı jazıwǵa aylanǵan dep esaplawǵa boladı.
Sonday-aq, bul imla qaǵıydaları 2015-2016-jılları, yaǵnıy bir jıl dawamında ótkerilgen úsh respublikalıq ilimiy-ámeliy ánjumanlarda, jergilikli baspasózde járiyalanǵan maqalalarda dodalanıp barıldı. Solay etip, tilshi alımlar, tájiriybeli mektep muǵallimleri, keń jámiyetshilik tárepinen kóp talqılawlardan ótti.
"Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında"ǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Nızamına 2009-jılı 8-oktyabrde kirgizilgen "Túpkilikli sózlerde sóz basında e, o, ó háripleriniń aldınan "y, w" háripleri qosılıp, "ye, wo, wó" birikpesinde jazıladı" degen ózgeris ótken altı jıl ishinde baslawısh klass oqıwshılarınıń álipbeni úyreniwde qıyınshılıqlar tuwdıratuǵını málim boldı. Bunday jazıw, baslawısh klass muǵallimleriniń túsindirgenine qaramastan, oqıwshılwr qáliplesken dástúr boyınsha sózlerdi qosıp oqıwda y,w tańbaların aytıp bolıp, e, o, ó háriplerinen baslanatuǵın sózlerdi y-etik, w-oraq, w-ópepek túrinde qollanıw jaǵdayları ushırastı. Birinshi klass oqıwshılarınıń kórip yadta saqlaw qábiletin rawajlandırıwda áhmiyetli orın iyeleytuǵın "Súwretli álipbe" atamasındaǵı metodikalıq qollanba e, o, ó háriplerinen baslanatuǵın sózlerge tiyisli súwretlerdi ornalastırıw máselesinde mashqala bolıwına baylanıslı, "Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi" de e, o, ó háriplerinen baslanatuǵın birde-bir qaraqalpaqsha sózdi sózlikte beriw múmkinshiligi bolmawına baylanıslı baspa da járiyalanbay qaldı. Qaraqalpaq álipbesinde 6 háriptiń (Áá, Úú, Óó, Íı, Ǵǵ, Ńń) joqarǵı qaptalındaǵı apostroflardıń qollanılıwı háriplerdiń araların bir-birinen qashıqlastırıp, jazıwımızdı shıraysızlandırıp jiberdi. Kompyuterde jazıwda hárbir sózdiń aralıǵı bir interval bolıwı zárúrligi sebepli, apostrof qoyılǵan hárip penen sózlerdiń shegarasın anıqlaw qıyınlastı. Sonlıqtan da, Joqarǵı Keńestiń sessiyasında tilshi qánigeler hám keń jámiyetshiliktiń pikir hám usınısları esapqa alınıp, bul nızamǵa tómendegi qosımsha hám ózgerisler kirgizildi:
a) 2009-jılı 8-oktyabrdd qabıl etilgen "túpkilikli sózlerde sóz basında "e, o, ó" háripleriniń aldınan "y, w" háripleri qosılıp, "ye, wo, wó" birikpesi túrinde jazıladı" degen ózgeris alıp taslandı; sóz basında e, o, ó háripleriniń jazılıwı ádebiy tilimizdiń burınnan qáliplesken norması retinde saqlap qalındı. Sonday-aq, usı nızamnıń birinshi hám altınshı bántleri ózgerissiz qaldırıldı, yaǵnıy, shet tillerden ózlestirilgen sózlerde qollanılatuǵın kiril jazıwındaǵı c, ch háripleri saqlanıp qalındı.
b) qaraqalpaq tilinińbózine tán ózgesheligin bildiretuǵın (A'a', U'u', O'o', I'ı', G'g', N'n') seslerin tańbalaytuǵın háriplerdiń qaptalındaǵı apostrof belgileri alıp taslanıp, háriptiń ústine qoyılatuǵın akut belgisine ózgertildi: Áá, Úú, Ó,ó, Íı, Ǵǵ, Ńń.
d) házirgi hárekettegi qısıq dawıslı I'i' háribindegi apastrof alıp taslanıp, "Íı" túrinde, yaǵnıy bas háriptiń akut belgisi menen (Í), kishkene háribin (ı) akutsız jazıw qabıllandı. Burınǵı álipbede bul háriptiń kishi háribi úsh elementten turatuǵınlıǵı sebepli, jazıwda hám oqıwda qosımsha mashqalalardı payda etetuǵın edi.
e) sóz basında túpkilikli sózlerde e háribiniń ye birikpesi túrinde jazılıwı (yertek, yer, yemen), al ózlestirilgen sózlerde e túrinde (ekonomika, elektr, energiya) túrinde jazılıwı da qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltirgen edi. Sebebi, bizden burın latın jazıwına ótken túrkiy xalıqları (ózbek, túrk, ázerbayjan, túrkmen) tillerinde bul eki halatta da e háribin qollanıw tájiriybesi qáliplesken. Sonlıqtan da, jańa imla qaǵıydalarında bul eki xızmet te e háribine júklendi.