Kurs jumíSÍ "Jazba tańbalar"

1.2. Jazıw quralları
Háripler, sanlar, irkilis belgiler, sonday-aq jazıwda jumsalatuǵın basqa da tańbalar jazıwdıń quralları (inventarlar) bolıp sanaladı. Jazıwda jumsalatuǵın hárbir tańba jazıw sistemasınıń bir elementin quraydı. Ol jazba tekstte mudamı tákirarlanıp otıradı. Mine, usınday tańbalar til biliminde grafema⁹ dep ataladı.
Ayırım grafemalar bir-birinen pútkilley ayırılıp turadı. Olardıń ortasında hesh usaslıq bolmaydı. Máselen, A, U, S, R h.t.b. háriplerdi alsaq, ol tańbalar ortasında usaslıq kórinbeydi. Al ayırım grafemalar bir-birine usasadı. Olardı ayırıp turıwshı tek qosımsha belgiler ǵana boladı. Onday háripler ortasındaǵı ayırıwshı belgilerdi til biliminde diakritikalıq tańbalar dep ataydı. Diakritika - grekshe diakritikas "ayırıwshı" degen sózinen qáliplesken atama. Másepen, u hám u', [wo] hám [wo'] háripleri ortasındaǵı ayırmashılıqtı ańlatıwshı belgi diakritikalıq¹⁰ tańba bolıp sanaladı.
Grafemalar kóbinshe bir elementli bolıp keledi (a, b, z, s hám t.b.). Sonıń menen birge eki, úsh elementli grafemalar da ushırasadı. Máselen, latın jazıwı tiykarındaǵı ayırım xalıqlardıń jazıw sistemasında eki tańbalı ch (x), úsh tańbalı sch (sh) grafemalar ushırasadı. Grafemalar jazıwda túrli variantlarda jumsaladı. Bul variantlar allografemalar dep ataladı. Allografemalar qatarına baspa hám qol jazba túrindegi grafemalar (a, ı, g, b, v - baspada ), bas hárip hám kishi hárip túrinde grafemalar (A, B, E - bas háripler; a, b, e - kishi háripler). Basqasha aytqanda, T hám t, A hám a, D hám d jubaylaslarınıń hárbiri bir grafema bolıp, olar eki allografemalardan turadı. Sonday-aq, arab grafikasında jumsalatuǵın háriplerdiń variantları da allografemalardıń qatarına jatadı.
Texnikalıq progress nátiyjesinde jazıw kórilmegen dárejede keń taraldı hám turmıstıń eń zárúrli qurallarınıń birine aylandı. Baspa isleriniń jetilisiwi menen, xalıqtıń mádeniy dárejesiniń ósiwi menen oqıwshılar sanınıń artıwı menen jazıwdıń roli taǵı da arttı.
Áyyemgi waqıtlarda adamlar tasqa yamasa aǵash usaǵan materiallarǵa jazǵan bolsa keyinirek terige (pergamentke) jazıwdı oylap tabıw, Egipette papirusqa jazıwdı úyreniw, sońıraq Qıtayda qaǵazdıń oylap tabılıwı jazıwdı qollanıwdı ádewir ońaylastırdı. Sonday-aq dáslep tasqa yamasa aǵash sıyaqlı qattı materiallarǵa oyıp jazıw ushın ótkir qurallar jumsalǵan bolsa, qaǵazdıń qollanılıwı menen endi kerekli tańbalardı tez jazıw ushın tush hám onı paydalanatuǵın rushka tárizli tayaqsha oylap tabıldı. Házirgi jazıw qural-saymanlarına qaraǵanda burınǵılardıń qanshelli ápiwayı hám olardan paydalanıwdıń qanshelli qıyın bolǵanlıǵın kóz aldımızǵa keltiriwdiń ózi qıyın. Onday jaǵdayda jazıwdan paydalanıwdıń ózi túsinikli.