L. B. Okun Elementar bóleksheler

b- kvark hám basqalar 
1976-jılı Ledermannıń gruppası jańa bólekshe Υ-mezondı ("ipsilon" dep oqıladı) ashtı. Ol b-
kvarklar dep atalatuǵın 5-sort kvarklardan turadı. b-kvarktıń zaryadı -1/3 ke teń bolıp shıqtı. 
b-kvark d- hám s-kvarklardıń awır analogı bolıp tabıladı. Bunnan bottom ataması hám b háripi 
kelip shıqqan (bazı bir fizikler b háribin beauty - krasota, shıraylı sózine tiyisli dep esaplaydı). 
b-kvark c-kvarkke salıstırǵanda ádewir salmaqlı: onıń massası shama menen 4,8 GeV ke teń
10
. 
Massası 9,46 GeV bolǵan Υ-mezon 𝑏𝑏̃ jubınıń eń tómengi energiyalıq halı bolıp tabıladı. Usı 
waqıtlarǵa shekem bul sistemanıń úsh qozǵan 𝑆
1
3
qáddi tabıldı. Olardı geyde ipsiloniy, geyde 
bottoniy yamasa bottomoniy dep ataydı: Υ
′
(10,02), Υ
′′
(10,40) hám Υ
′′′
(10,55). 
Usınıń menen birge ipsiloniydiń 2P-qáddi tabıldı. Sonıń menen birge bir b-kvarkqa iye bolǵan 
mezonlar da tabıldı: 𝐵
0
= 𝑏̃𝑑, 𝐵
−
= 𝑏𝑢̃, 𝐵
0
= 𝑏𝑑̃. Bul mezonlardıń massaları mınaday 𝑚
Υ
′′
<
2𝑚
𝑏
< 𝑚
Υ
′′′
(dáliregi 𝑚
𝑏
≈ 5,67 GeV). 
Solay etip, eksperimentlerde "tómengi tiptegi" d, s, b kvarklar hám "joqarı tiptegi" u, c 
kvarklardıń bar ekenligi tabıldı. Úshinshi "joqarǵı" kvarktıń bar ekenligi haqqında úlken tiykarǵa 
iye sebepler bar. Onı 𝑡-kvark dep ataydı (top sózinen). 𝑡-kvarklardı izlew usı waqıtlarǵa shekem 
tabıslı bolmadı
11
. Hár bir dástesindegi energiya 18 GeV bolǵan bir birine qarama-qarsı elektronlıq-
pozitronlıq PETRA dástesindegi "toponiydi" (𝑡𝑡̃-jubı) izlew islerine júdá úlken itibar berildi. Bul 
izlewler eger t-kvark haqıyqatında da bar bolsa, onda onıń massasınıń 18 GeV ten úlken bolıwınıń 
kerek ekenligin kórsetti
12
. t-kvarkten awır bolǵan kvarklardıń bar ekenligi haqqında aytıwǵa tiykar 
10
Házirgi maǵlıwmatlar boyınsha 4,18 GeV ke teń (Awdarıwshı). 
11
t-kvark 1994-1995 jılları (eksperimentler tiykarınan 1994-jılı ótkerildi) AQSh taǵı Tevatron 
kollaydarinde ótkerilgen eksperimentlerde ashıldı. Onıń massası 173,1 ± 0,6 GeV ke, al zaryadı +2/3 ke 
teń (Awdarıwshı).
12
2-basılımǵa eskertiw. t-kvarklarǵa baylanıslı bolǵan situaciya radikallıq ózgerislerge ushıramadı. 
PETRA da t-kvarktıń massasınıń joqarǵı shegi 20 GeV ke shekem kóterildi. CERN degi proton-antineytronlıq 

---

27 
bolatuǵınday eksperimentallıq maǵlıwmatlar házirshe joq.