L. B. Okun Elementar bóleksheler

Reń hám glyuonlar 
Usı waqıtqa shekem biz kvarklar arasındaǵı kúshlerdiń qalayınsha dúzilgenligi haqqındaǵı 
máseleden qashtıq. Endi bizge mınaday sorawlarǵa juwap beriwge waqıt keldi: 1) usınday 
kúshlerdiń deregi qanday zaryadlar bolıp tabıladı? 2) qanday bóleksheler olardıń alıp júriwshileri 
bolıp tabıladı? Bul sorawlarǵa beriletuǵın qısqasha juwaplar mınalardan ibarat: 1) reńli zaryadlar 
hám 2) glyuonlar. 
Hár bir aromattıń kvarklarınıń úsh azǵınǵan túrleriniń bar ekenligi tabıldı. Bul túrler bir birinen 
reńi boyınsha ayrıladı dep aytıw qabıl etilgen. Ádette kvarklardı úsh reńde boladı dep aytadı: sarı, 
kók hám qızıl. Álbette, bul kvarklardıń optikalıq reńlerge hesh qanday qatnası joq. Kvarklerdi 
qaraǵan jaǵdayda "reń" sol kvarklardı táriyipleytuǵın kvant sanların belgilew ushın qolaylı termin 
bolıp tabıladı. Kvarklardıń zaryadların belgiliw ushın tiykarǵı optikalıq reńler bolǵan sarı, kók hám 
qızıl reńlerdi saylap alıwdıń kórgizbeli optikalıq analogiyadan paydalanıwǵa múmkinshilik 
beretuǵınlıǵın biz házir kóremiz. 
Antikvarklerdiń reńli zaryadları kvarklardıń zaryadlarına túyinles. Geyde olardı antisarı, 
antikók hám antiqızıl, al geyde optikalıq spektrdegi qosımsha reńlerdiń belgili bolǵan izbe-izligine 
sáykes fiolet, qızǵılt sarı (oranjevıy) hám jasıl dep te ataydı (18-súwret) (belgili bolǵan 
mnemonikalıq frazanı eske túsirińiz: "Hár bir ańshı qırǵawıldıń qay jerde otırǵanın bilgendi jaqsı 
kóredi"). 
Kvarklıq reńlerdi usınday etip saylap alǵanda adronlardı tábiyiy túrde reńsiz, aq bóleksheler 
dep atawdıń múmkinshiligi tuwıladı. Barionlardıń reńi joq, sebebi olar bir birin tolıqtıratuǵın úsh 
reńnen turadı. Mezonlar kvarklar menen antikvarklardıń reńsiz superpoziciyaları bolıp tabıladı. 
18-súwret. 
Kvarklardıń reńlik azǵınıwı matematikalıq jaqtan reńli 𝑆𝑈(3)-simmetriyanıń bar ekenligin 
ańǵartadı: 𝑆𝑈(3)
𝑒
(𝑒 indeksi ingliz tilindegi colour — reń sózin ańǵartadı). Kvarklardıń reńli tripleti 
𝑞
𝛼
(α = 1, 2, 3) 𝑆𝑈(3) gruppasınıń fundamentallıq kórinisi dep atalatuǵın kórinis boyınsha, al 
antikvarklardıń 𝑞̃
𝛼
tripleti túyinles kórinis boyınsha túrlenedi (antitriplet). Mezonlar (𝑀) hám 

---

29 
barionlar (𝐵) 𝑆𝑈(3)
𝑐
- singletler bolıp tabıladı: 
𝑀 =
1
√3
𝑞̃
𝛼
𝑞
𝛼
=
1
√3
(𝑞̃
1
𝑞
1
+ 𝑞̃
2
𝑞
2
+ 𝑞̃
3
𝑞
3
), 
𝐵 =
1
√6
𝑞
𝛼
𝑞
𝛽
𝑞
𝛾
𝜀
𝛼𝛽𝛾
. 
Bul ańlatpada 𝜀
𝛼𝛽𝛾
- tolıǵı menen asimmetriyalıq tenzor. Bunday tenzor menen biz Pauli 
matricalarınıń qásiyetlerin tallaǵanda tanıstıq. Tap usı sebepke baylanıslı bariondaǵı úsh kvark 
reń boyınsha antimimmetrizaciyanıń saldarınan Pauli principin buzbaydı hám usı ózgesheligi 
boyınsha ádettegi barionlarday boladı. 
Elektr zaryadları elektromagnitlik tásirlesiwde qanday orındı tutatuǵın bolsa, kúshli 
tásirlesiwde reńli zaryadlar sonday orındı iyeleydi. Bunday jaǵdayda fotonlardıń ornın glyuonlar 
dep atalatuǵın (ingliz tilindegi glue - jelim) vektorlıq bóleksheler iyeleydi. Glyuonlar menen 
almasıw arqalı kvarklar bir birine "jelimlenedi" hám adronlardı payda etedi. 
Glyuonlardıń fotonlardan tiykarǵı ayırması fotonnıń birew hám onıń elektrlik jaqtan 
neytrallıǵınan ibarat. Al glyuonlar bolsa segiz hám olar reńli zaryadlarǵa iye. Usınday reńli 
zaryadlarınıń bolıwınıń saldarınan olar bir biri menen kúshli tásirlesedi. Usınday sızıqlı emes óz-
ara tásirlesiwdiń saldarınan glyuonlardıń vakuumdaǵı tarqalıwınıń fotonlardıń tarqalıwına, al reńli 
kúshlerdiń elektromagnit kúshlerge pútkilley usamaytuǵın bolıp shıǵadı.