L. B. Okun Elementar bóleksheler

Tiykarǵı óz-ara tásirlesiwler 
Elementar bóleksheler qatnasatuǵın processlerdiń sanı sheksiz kóp hám hár qıylı. Biraq, usı 
waqıtlarǵa shekem baqlanǵan usınday barlıq processlerdiń astında fundamentallıq óz-ara 
tásirlesiwdiń tek tórt tipi jasırınıp jatır: gravitaciyalıq, elektromagnitlik, ázzi hám kúshli. 
Gravitaciyalıq tásirlesiw universallıq хarakterge iye: bunday tásirlesiwge barlıq elementar 
bóleksheler qatnasadı. Gravitaciyalıq maydannıń deregi tórt ólshemli energiya-impuls tenzorı 
bolıp tabıladı. Statikalıq shekte (tınıshlıqtaǵı bóleksheler ushın) bul tenzordıń tek bir qurawshısı 
nolge teń emes (bárshe qabıl etken normirovka boyınsha bul qurawshı bóleksheniń massasına 
teń). Elektromagnit maydannıń deregi elektromagnit toqtıń tórt ólshemli vektorı bolıp tabıladı. 
Statikalıq shekte bul vektordıń tek bir qurawshısı bolǵan tınıshlıqtaǵı bólekshelerdiń elektr 
zaryadı nolge teń emes. Elektr zaryadına iye emes bolǵan bóleksheler (mısalı neytron yamasa 
neytrino) elektromagnit maydanı menen tek óziniń quramalı strukturaǵa iye bolǵanlıǵı sebepli 

---

12 
yamasa kvantlıq effektlerdiń bar bolıwınıń saldarınan tásirlesedi. Bunday mániste elektromagnit 
tásirlesiw gravitaciyalıq tásirlesiw sıyaqlı ulıwmalıq emes. Belgili mániste bul ázzi tásirlesiwge de 
tiyisli. Al kúshli tásirlesiwge bolsa tek adronlar dep atalatuǵın bóleksheler ǵana qatnasadı. Atap 
aytqanda adronlar elementar bólekshelerdiń kópshilik bólegin quraydı. Proton menen 
neytronnan basqa adronlardıń semeystvosına uzaq waqıt jasaytuǵın da, rezonanslar bolıp 
tabılatuǵın da kóp sanlı mezonlar menen giperonlar kiredi.
Kúshli tásirlesiwge qatnaspaytuǵın altı fermion belgili. Olar leptonlar dep atalatuǵın 
bóleksheler bolıp tabıladı - elektron 𝑒, myuon 𝜇, tau-lepton 𝜏 hám olarǵa sáykes keletuǵın 
neytrinolar ν
e
, ν
μ
, ν
τ
. 
Fizik-teoretikler gravitaciyalıq, elektromagnitlik, ázzi hám kúshli tásirlesiwden basqa óz-ara 
tásirlesiwdiń basqa da tipleriniń bar ekenligin boljaydı. Kóp sanlı eksperimentlerdiń ótkerilgen 
bolsa da basqa óz-ara tásirlesiwlerdiń kóriniwi usı waqıtlarǵa shekem tabılmadı. Usınday 
gipotezalıq tásirlesiwlerdiń ayırımları haqqında biz VI bapta gáp etemiz. Al, házirshe belgili bolǵan 
tásirlesiwler menen shuǵıllanamız.